Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 52]

De duisternis, binnen en buiten
De poëzie van de Russische dichter Joseph Brodsky in het Engels vertaald

A Part of Speech door Joseph Brodsky Vertaling Anthony Hecht, George L. Kline, David McDuff, Howard Moss, Alan Myers, David Rigsbee, Barry Rubin, Derek Walcott, Daniel Weissbort, Richard Wilbur en de auteur Uitgever: Oxford University Press, f31,50 Importeur: Van Ditmar

Kees Verheul

Toen de in 1940 geboren dichter Joseph Brodsky in 1972 onder pressie van de Russische autoriteiten vanuit Leningrad naar het Westen emigreerde, had hij nog maar een betrekkelijk kleine groep bewonderaars. In Rusland, waar alleen sporadisch werk van hem in officiële publicaties verscheen, was zijn publiek beperkt tot het Leningradse en Moskouse wereldje van literaire insiders, die zijn produktie rechtstreeks van hem te horen kregen of er via overgetikte teksten kennis van konden nemen. In het Westen was hij voornamelijk bekend door het met veel publiciteit omgeven proces van 1964, waarbij de dichter vanwege zijn ‘parasitaire’ levenswijze tot enkele jaren dwangarbeid werd veroordeeld.

Sinds Brodsky in Amerika woont - hij geeft er college aan verschillende universiteiten en kreeg een paar jaar geleden het Amerikaanse staatsburgerschap - is er veel veranderd. Twee in 1977 in Michigan gedrukte bundels van hem leverden hem onder emigranten, zowel van de aanvankelijk nogal sceptische oudere als van zijn eigen generatie, de reputatie op de grootste levende Russische dichter te zijn. Ook in zijn land van herkomst, waar Brodsky's bundels zwart worden verhandeld en gekopieerd, geldt hij de laatste jaren onofficieel als de enige tijdgenoot die de twintigste-eeuwse poëzie-traditie van Mandelstam, Pasternak, Achmatova en Tsvetajeva op een hoog niveau weet te handhaven.

Inmiddels heeft Brodsky er een nieuw, niet Russisch lezend publiek bij gekregen. Vooral in Engeland en Amerika hebben vertalingen van zijn werk - de in 1973 bij Penguin Books uitgekomen Selected Poems en het onlangs gepubliceerde A Part of Speech - belangstelling getrokken. Angelsaksische dichters zien Brodsky als een begaafde collega, wiens werk ondanks de taalbarrière een sterk aansprekende kwaliteit bezit. De essayistische proza-stukken die hij af en toe rechtstreeks in het Engels schrijft, verschijnen onder andere in de gezaghebbende New York Review of Books. Om Brodsky's ontwikkeling in de afgelopen negen jaar te karakteriseren zou je kunnen zeggen dat hij van een in Amerika wonende Russische dichter met een zekere naam in een kleine kring veranderd is in een belangrijke Amerikaanse auteur, die zich in zijn werk voornamelijk bedient van het Russisch.

Joseph Brodsky

Virtuoze vakman

A Part of Speech is een bijzondere poëzie-vertaling omdat Brodsky, anders dan in het geval van de Penguin bloemlezing, bij het tot stand komen van de Engelse versies van zijn gedichten een wezenlijk aandeel heeft gehad. Het boek is het eindresultaat van een soort groepswerk onder leiding van de auteur. Er zijn elf vertalers, waaronder Brodsky zelf, die de vertalingen met de medewerkers heeft doorgenomen en volgens zijn eigen opvattingen bijgeschaafd. Het gevolg is een ongewone mate van betrouwbaarheid, minder inzinkingen dan wanneer één persoon het hele karwei zou hebben uitgevoerd en een opvallende eenheid in de benadering, ondanks de hoeveelheid vertalers. Een vaste vormgeving is voor Brodsky's poëzie, die door de spreker zelf herhaaldelijk wordt beschreven als een verbeten verweer tegen chaos, leegte en zinloosheid, een essentieel uitgangspunt. Het is dan ook niet te verwonderen dat Brodsky en zijn medevertalers geprobeerd hebben naast de woordinhoud van het origineel ook het rijm en andere elementen van de techniek over te brengen. Het voordeel hiervan is dat het Engels ook bij oppervlakkig lezen zelden een prozaïsche, ‘vertaalde’ indruk maakt. Het nadeel is, zoals bij de meeste min of meer berijmde poëzievertalingen, een overvloed van net-niet-nauwkeurigheden, betekenisverdraaiingen en toevoegingen ter wille van de ‘kloppende’ vorm. Vooral bij Brodsky, wiens door velen ‘barok’ genoemde talent vaak leidt tot moeilijk te ontwarren opeenvolgingen van gedachten en beelden, weegt dit nadeel zwaar. Bij het lezen van A Part of Speech heb ik om de bedoelingen van de dichter te begrijpen herhaaldelijk een passage moeten opzoeken in het Russisch. De oorzaak van de verwarring bleek dan bijna altijd te schuilen in een rijmwoord uit de vertaling.

A Part of Speech bevat vertalingen van gedichten die grotendeels in de jaren zeventig, van kort voor Brodsky's vertrek uit Rusland tot in de periode van het persklaar maken van het boek, zijn ontstaan. Chronologisch vormt het een vervolg op Selected Poems, dat voornamelijk zijn werk van vóór 1972 weergeeft. Brodsky is geen dichter met een spectaculaire ontwikkeling. Zijn stijl en thematiek zijn in wezen gelijk gebleven sinds de tijd, zo omstreeks zijn eenentwintigste, dat hij literair zijn draai had gevonden. Evolueren betekent in zijn geval voortwerken, in de breedte en in de diepte, op enkele definitief gekozen uitgangspunten. De enige essentiële vernieuwing die ik sinds zijn emigratie in zijn poëzie heb kunnen ontdekken, is het veelvuldiger voorkomen van de vrije, niet aan een vooropgezet metrum beantwoordende ritmen, die in de meeste westerse landen al tientallen jaren door dichters en lezers als normaal worden ervaren. Voor de op het gebied van de versbouw opvallend traditie-gebonden Russische poëzie zou deze verschuiving bij Brodsky weleens belangrijke gevolgen kunnen hebben.

Een van Brodsky's blijvende uitgangspunten is zijn benadering van de poëzie als een ambacht met technieken die door de dichter met het gemak en het aanstekelijke enthousiasme van een virtuoze vakman moeten worden gehanteerd. Zijn ‘groei’ uit zich in zijn steeds grotere technische veelzijdigheid en in een gestage toename van de vormrijkheid van zijn verzen. Bijna alle gedichten in A Part of Speech hebben rijm - het typische Brodsky-rijm is niet zozeer mooi als verbluffend; in een van zijn Engelse vertalingen laat hij bij voorbeeld ‘bipeds’ rijmen op ‘etc.’ - en een strakke strofe-indeling. Er staan in het boek betrekkelijk sobere gedichten maar ook lange, gecompliceerde cycli zoals het ‘Mexican Divertimento’ - een verzameling toeristische indrukken, historische wetenswaardigheden en bespiegelingen, waarbij de vorm bepaald wordt door diverse Spaanse versmaten en één keer door het ritme van een tango. Een gedicht dat uitgaande van het onderwerp ‘vlinder’ een reeks filosofische gedachten formuleert over tijd, zijn of niet-zijn en dichten, bestaat uit veertien genummerde strofen, die door de afwisseling van kortere en langere regels op papier de gestalte suggereren van telkens een andere opgeprikte vlinder.

Behalve voorbeelden van inventivi-

[p. 53]

teit op het gebied van rijm, ritme en strofebouw zijn Brodsky's gedichten ook een demonstratie van een eigenschap die men in Engelse poëziebeschouwingen ‘wit’ noemt - verbale vindingrijkheid, gevatheid (ik gebruik de buitenlandse term omdat Brodsky zich juist in dit opzicht vanaf het begin van de jaren zestig sterk heeft laten beïnvloeden door de Engelse ‘metaphysical poets’ uit de zeventiende eeuw, wier werk hij in Rusland met hartstocht heeft gepropageerd en vertaald). Brodsky's ‘wit’ bestaat meestal hierin dat hij een beeldspraak na gebruik niet opgeeft maar er met intelligentie en fantasie op blijft doorborduren. Zo houdt hij bij voorbeeld uit het bekende gezegde over het ‘gegeven paard’ het begrip ‘mond’ vast en komt dan tot de uitspraak: ‘Het leven dat men / als een geschenk niet in de mond mag kijken / laat bij elke ontmoeting zijn tanden zien’. Aan het eind van een gedicht over de sfeer van een gure, regenachtige novemberdag in Londen ontstaat een indruk van kosmische verlatenheid rondom het consequent in verschillende richtingen uitgewerkte beeld van de maan als kiesschijf van een telefoontoestel:

when you sleep, the telephone numbers
of your past and present blend to produce a figure -
astronomical. And your finger turning the dial
of the winter moon finds the colorless, vile
chirp, ‘Engaged’, and this steady noise
is clearer than God's own voice.

Soms wordt een heel gedicht van Brodsky beheerst door één gegeven, waarin de spreker telkens nieuwe betekenismogelijkheden ontdekt. Zo leidt in de acht bladzijden lange, nog in Rusland geschreven ‘Song to no Music’ de gedachte aan een nieuwe ontmoeting, ergens in de wolken boven het ijzeren gordijn, met een geliefde uit het Westen die tijdelijk in Leningrad heeft gewoond, tot een reeks ingenieuze ruimtelijke fantasieën over punten, lijnen en driehoeken. Een gedicht over Brodsky's eerste ervaringen als docent in Amerika - door hem het ‘land van de tandartsen’ genoemd - begint met een lange passage, waar de beschrijving van het les geven van de dichter gedragen wordt door woorden die allemaal betrekking hebben op de tandartsenij: verstandskies, rot, trekken, zenuwen enzovoort. Het effect is dat de lezer gaat glimlachen en de humor waarmee de spreker zich uitdrukt hem evenzeer bijblijft als het onderwerp: de eenzaamheid van de recente emigrant in zijn nieuwe, westerse omgeving.

Basisgevoel

Ondanks al zijn ‘wit’ en techniche virtuositeit is Brodsky allerminst een eenzijdig verstandelijke en op uiterlijkheden gerichte kunstenaar. Het briljante spel aan de oppervlakte is bij hem geen doel, maar een zijdelings gevolg van een primaire emotionele gedrevenheid. In de bovengenoemde ‘Song to no Music’ verandert de spreker na zijn duizelingwekkende abstracte redenaties plotseling van toon:

Scholastics, you may utter. Yes,
scholastics, and a shameless hide-and-
seek game with grief.

De laatste regels zijn op Brodsky's hele werk van toepassing. De dichter ‘speelt’ er, met de jaren steeds knapper en meeslepender, met woorden om te ontkomen aan een basisgevoel van isolement, zinloosheid en leegte. Tegelijk met de vreugde om het kunstig vormgeven van de taal brengen de meeste van zijn verzen een instinctieve levensvisie over, die niet minder wanhopig is dan die van Kafka of Beckett - de laatste is een van Brodsky's meest bewonderde prozaïsten. In een karakteristieke houding, alleen in een kamer, zijn gezicht naar het raam gekeerd, beeldt de dichter zich zelf zo uit:

I sit in the dark. And it would be hard to figure out
which is worse: the dark inside, or the darkness out.

Zowel de ruimte als de tijd blijkt voor de ‘ik’ een doolhof zonder uitgang, waar hij steeds opnieuw voor dezelfde situaties komt te staan: verlorenheid in een grote stad met oude gebouwen en een rivier (in Brodsky's latere gedichten blijken Venetië, Florence en Londen nauwelijks te verschillen van het Leningrad uit zijn vroegere werk); het verlies van de nabijheid van de meest geliefde personen (sinds Brodsky's emigratie voornamelijk de zoon en de vriendin die in Rusland zijn achtergebleven) en een uitzichtloze toestand van stagnatie in de cultuurgemeenschap, waarvan hij deel uitmaakt. Onder invloed van dit alles valt de persoonlijkheid steeds verder uiteen: de ‘ik’ wordt enerzijds een onbeweeglijk, gevoelloos ding in de ruimte - ‘I do not move. These two / thighs are like blocks of ice’ - anderzijds een centrum van herinneringen en gedachten die vruchteloos rondtollen in het niets. Onnodig te vermelden dat Brodsky, anders dan de Russische ‘dissidenten’, weinig goeds verwacht van politieke veranderingen in zijn geboorteland en elders. De sombere surrealistische beelden van het openbare leven, half geschiedenis half toekomst, die hij herhaaldelijk in zijn poëzie oproept, zijn die van een tijdloos, zich zelf in essentie steeds gelijk blijvend ‘rijk’ - de prototypen zijn onder andere het oud-Chinese keizerrijk, Plato's heilstaat en Stalins Sovjet-imperium - met een ‘tiran’, publiek machtsvertoon en in het nauw gedreven enkelingen. Brodsky's nieuwe bundel eindigt met het beeld van een ‘ik’ die eenzaam, met een hoofd vol jeugdherinneringen, bij mistig weer ronddwaalt door een stadje in de buurt van Venetië en onderweg een leeg blikje van de straat omhoogschopt, dat geluidloos in de nevel verdwijnt. In een van de gedichten die nog in Leningrad zijn ontstaan schrijft hij: ‘I believe in emptiness... it's like hell, but shittier.’

Het laatste houvast tegen het universele Niets is voor de dichter zijn vormbesef en zijn taal. Wat volgens hem van een mens overblijft nadat hij jeugd, ouderlijk huis, vrienden en vaderland is kwijtgeraakt

amounts
to a part. To his spoken part. To a part of speech.

(In het Russisch betekent de titel van de cyclus, waarnaar de bundel is genoemd zowel ‘deel van een redevoering’ als ‘rededeel’) Dat Brodsky's werk ondanks de treurige ervaringen en visie van de spreker het tegenovergestelde van een deprimerende indruk maakt, komt geloof ik vooral door het gretige enthousiasme waarmee hij zowel in Oost-Europa als in het Westen allerlei door mensen bedachte vormen - muziek, letters, cijfers, architectuur, meubilair, beeldhouwwerken - in zich opneemt en waarmee hij zelf in de taal nieuwe vormen maakt. In zijn poëzie wint Brodsky's creatieve elan het telkens van zijn neerslachtigheid.

Meetkundige wet

De bundel Part of Speech heeft twee hoogtepunten. In de lange, elf hoofdstukjes beslaande ‘Lullaby of Cape Cod’, groeit de beschrijving van een drukkend warme zomernacht in een Amerikaanse badplaats uit tot een half verhalend, half lyrisch overzicht van de ervaringen en ideeën die de dichter heeft opgedaan in de voor hem zo kritieke periode omstreeks 1972. Het indrukwekkendste aan dit in 1975 geschreven gedicht is de geestkracht van de ‘ik’, die zijn ingrijpende recente belevenissen - het passeren voor de eerste en waarschijnlijk ook laatste keer, van de Russische grenswachters, de vliegreis naar het Westen, het alleen zijn op het nieuwe continent - naar de oppervlakte van zijn bewustzijn laat komen en ze met inschakeling van al zijn verbale vermogens emotioneel de baas wordt. Zijn toestand na drie jaar emigratie verwoordt hij zo:

Having sampled two
oceans as well as continents, I feel that I know
what the globe itself must feel: there's nowhere to go.

Uit het andere hoogtepunt, de meer ingetogen lyrische cyclus ‘A Part of Speech’, wil ik proberen een gedicht rechtstreeks vanuit het Russisch in het Nederlands weer te geven. We horen er hoe de dichter op een winterochtend in zijn nieuwe verblijfplaats wakker wordt en de aanblik van zijn bevroren slaapkamerraam associeert met zijn jongensjaren in Leningrad. De vorm en kleur van het raam herinneren hem aan het schoolbord in zijn klas. In de laatste regels van het gedicht zinspeelt de spreker op de meetkundige wet die leert dat evenwijdige lijnen elkaar in het oneindige raken. De toepassing van deze wet op menselijke relaties, die Brodsky heeft ontleend aan de ‘metaphysical poet’ Andrew Marvell, is een herhaaldelijk terugkerend procédé in zijn werk van voor en na 1972.

De donkerblauwe ochtend in het ijsbloemen-raam
doet me denken aan een straat met brandende lantaarns,
een bevroren pad, kruispunten, sneeuw opgestoven in hopen,
gedrang bij kapstokken ergens in een hoek van Oost-Europa.
‘Hannibal’, klinkt daar uit een magere zoutzak in een bank.
De brug in het gymnastieklokaal heeft een scherpe okselstank.
Ook het donkere bord, waar je altijd koud van werd,
is niets veranderd: voorkant zwart, achterkant zwart.
De zilverwitte rijp heeft de schel rinkelende bel
omgetoverd tot kristal. Dat van die parallel
lopende lijnen bleek een waarheid te zijn van vlees en bloed.
Geen zin in opstaan. Had ik toen ook al niet.