Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 50]

Een held van de innerlijke zekerheid
Delius' roman over het beveiligde leven

Ein Held der inneren Sicherheit. Roman Friedrich Christian Delius das neue buch, Rowohlt Taschenbuch Verlag, 224 p., ± f19,50

Wouter Donath Tieges

Soms, bij voorbeeld wanneer je het verhelderende Gids-nummer ‘Heeft de Nederlandse roman behoefte aan meer straatrumoer?’ doorwerkt, lijkt het of er te allen tijde en overal telkens niet meer dan twee types roman bestaan, die hun bestaansrecht slechts ontlenen aan het feit dat ze tegen elkaar uitgespeeld kunnen worden en zo leven brengen in de permanent op het randje van buiten-bedrijf-stelling balancerende brouwerij. In het Gids-geval is er sprake van het ‘Nederlandse’ en het ‘Amerikaanse’ type, de solipsistische roman en de ‘buitenwereld’-roman, de ‘spruitjes’-roman waarin het gaat om de ik-problematiek waaraan alles wat er aan ‘omgeving’ in voorkomt ondergeschikt wordt gemaakt (als de Nederlandse solipsist de keuze heeft zal hij kiezen voor het nostalgisch ruisen der populieren in plaats van de dreigende omhakking van het heilige hout), en daartegenover de meer op de maatschappij, ja zelfs op de politiek gerichte, van werkelijkheidsmateriaal overvloeiende roman.

Ton Anbeek speelt in het Gidsnummer de rol van aangever en geeft helaas een romantype aan dat weliswaar overvloeit van werkelijkheidsmateriaal maar ook uitmunt door oppervlakkigheid: de inventarisatie van een (failliete) boedel waarvan niemand weet wat ermee te beginnen. En dan, gedurende een honderdveertigtal pagina's, de suggestie, op een enkele scherpzinnige uitzondering na, dat er op het gebied van de roman niets zou bestaan - op dit moment tenminste - dan dat; alsof er geen tussenweg zou zijn of, nog liever, een weg die verder leidt: een type roman dat zowel ik-gericht is als een kritisch en verhelderend (hoewel misschien niet humoristisch) beeld geeft van de economische, politieke en sociale werkelijkheid waarin het individu leeft, ageert, reageert of juist verhinderd wordt te reageren. In de Duitse literatuur begint dit laatste type roman hand over hand toe te nemen. Enige jaren geleden was er plotseling een tendens waarneembaar van de terugkeer naar het ik, die vaak gepaard ging met een bezinning op de eigen jeugd die zich dan nog vaak in de provincie, op het platteland had afgespeeld. Maar die bezinning op de eigen jeugd (de eigen vader) impliceerde een bezinning op de eigen historie (‘wat waren historisch gezien de premissen voor de huidige situatie, de huidige impasse?’) en leidde al spoedig, een ontwikkeling die zich binnen enkele seizoenen voltrok, tot een roman waarin de analyse van het individu gepaard ging met een steekhoudende analyse van de politiek-sociale en historische context, tot romans waarin - om het banaal te zeggen - noch het ik noch de realiteit te kort kwam. Herhaaldelijk en misschien wel uitentreuren wees ik reeds op de romans van Nicolas Born, helaas wijlen, hij had de grootste naoorlogse schrijver van het Duitse taalgebied kunnen worden, als voorlopige hoogtepunten van dit soort roman (Die erdabgewandte Seite der Geschichte, De vervalsing - op dit moment, te midden van de hevigste strijd in Libanon, verfilmd door Volker Schlöndorff).

Maar ook de nieuwste bestseller in de Bondsrepubliek, Ein Held der inneren Sicherheit van Friedrich Christian Delius, uitgegeven in de Rowohlt-reeks met het roze randje, das neue buch (die ik en passant tot de interessantste reeks zou willen rekenen die er op dit moment in de Bondsrepubliek is), is zo'n soort roman, die meteen bewijst dat de behandeling van het thema terrorisme niet per se tot zulke haast gênante resultaten hoeft te leiden als Heinrich Bölls Fürsorgliche Belagerung of, op een geheel ander niveau, Mary McCarthy's onlangs in Nederlandse vertaling verschenen Cannibals and Missionaries (Kannibalen en missionarissen). Ik constateer, mét de Gids-contribuanten, dat romans met zoveel politieke lading in Nederland zeldzaamheidswaarde bezitten (in de Duitse literatuur hebben zelfs de zogenaamde vaderverhalen een politieke geladenheid, waar er in Nederland vaak slechts sprake is van een afrekening met óf een verkapte liefdesverklaring aan de vaderlijke godsdienst).

De roman van Friedrich Christian Delius, geboren in 1943 in Rome, jarenlang lector in het uiterst linkse Rotbuch-Verlag en schrijver van satirische dichtbundels als Wir Unternehmer (1966) en Ein Bankier auf der Flucht (1975) en de hevig bestreden satirische documentaire Unsere Siemens-Welt. Eine Festschrift (1972), speelt zich, met kennis van zaken, af in de wereld van de ondernemers, de machthebbers, in de eigen versluierende terminologie ‘Menschenführer’ genoemd. Geënt op de werkelijke gebeurtenissen van 1977, de Schleyer-affaire, de terroristen-hetze, de kwestie van de Berufsverbote, vertelt Delius het verhaal van de ‘chefdenker’ alias ghostwriter (‘Referent Personalführung und Spezialist für Grundwerte’) Roland Diehl, wiens baas, de president van het ‘Verband der Menschenführer’, Alfred Büttinger, is ontvoerd. De baas is weg - voor wie moet Diehl nu eigenlijk zijn redevoeringen schrijven? Delius maakt een buitenstaander tot hoofdpersoon van dit terroristendrama en vermijdt daardoor alle sentimentaliteiten die de roman van Böll, waarbij de hoofdpersonen direct betrokken waren bij de kidnapping en de daaropvolgende veiligheidsmaatregelen, zo onverteerbaar maakten.

Ontvoering

Het opvallendste is dat, terwijl de media de mond vol hebben van de ontvoering, de functionarissen op de air-conditioned burelen van de geheel van de buitenwereld afgeschermde kantoorflat aan de boorden van Vadertje Rijn als het ware plichtmatig reageren op al het nieuws en eigenlijk alleen bezig zijn met de situatie ná Büttinger. Diehl, hoewel ‘chef-ideoloog’ (specialist in formuleringen), droomde eens van het allerhoogste maar belandde altijd op het tweede plan: hij wilde via de nationale atletiekkampioenschappen kandidaat worden voor een olympische medaille op de 1500 meter maar strandde bij de districtskampioenschappen, carrières als jazztrompettist, journalist of parachutespringer gingen de mist in, ook als autorallyrijder wist hij het niet te maken en zelfs als chefideoloog en voormalig journalist bleef hij een buitenbeentje te midden van de afgestudeerde specialisten - en nu is zijn chef ontvoerd. Wat doet een man die altijd ‘in dienst van’ heeft gestaan, wanneer zijn ‘recht van bestaan’ wegvalt. Hoewel Diehl, net als alle anderen in het ‘Verband’, voortdurend zijn gedachten laat gaan over waar zijn baas zich wel zou kunnen bevinden, wordt de afwezigheid van de chef voor de directe betrokkenen zelf al spoedig tot een plichtmatig probleem. Hoewel binnen het bedrijf de meest absurde veiligheidsmaatregelen doorgevoerd worden, is de actualiteit van de ontvoering er al snel af, is men eigenlijk alleen nog maar plichtmatig geïnteresseerd: Roland Diehl schrijft verder aan de redevoering die zijn chef zou moeten houden als hij gevonden werd.

Ein Held der inneren Sicherheit is zowel een psychologisch portret als het portret van een sociale groepering alsook een roman die een fundamentele taalkritiek biedt. Diehl is emotioneel kreupel. Zijn beroepsdeformatie: nooit laten merken wat je voelt - werkt door in zijn verhouding met Tina, een soort stewardess in het ‘Verband’. Diehls hierboven reeds genoemde ambities hebben hem dermate in beslag genomen dat zijn huwelijk wel moest mislukken. Diehl wil nu geen vaste banden meer aanknopen, maar hij wil Tina wel gebruiken om zijn behoeftes te bevredigen, zonder verplichtingen: hij wil alleen nog een relatie die gebaseerd is op distantie. Aan het einde van de roman verwijt Tina hem dat hij niet tot voelen in staat is; het enige dat hij tot zijn verdediging kan aanvoeren is: ‘Ik laat me niets voorschrijven, zeker niet wat ik moet voelen.’ Maar intussen is Diehl ook zelf wel gaan inzien dat hij zich niet alleen letterlijk in de air-conditioned en met de uiterste zorg beveiligde kantoorflat verschanst, maar ook innerlijk: het is zijn bolwerk waarin hij zich kan terugtrekken, in de ‘nette verlatenheid van zijn kantoor, opgesloten in de eigen formuleringen, de zakelijke, subjectloze, vermoeiende taal...’ - in een afgesloten wereld met vaste, overzichtelijke regels van concurrentie en interne hiërarchie, waarin irrationele gevoelens geen rol spelen. En als hij zijn spanningen eens wil afreâgeren, dan stapt hij in zijn ‘enige geliefde’, de zilverblauwe BMW 2002 Cabrio, en racet daarin over de Autobahn richting Nederlandse grens...

Topman

Delius vertelt, heel terecht, in de derde persoon, behalve wanneer Diehl dromen heeft - en dat zijn altijd

[p. 51]

dromen van geweld en agressie, waarin zijn verholen wens tot uitdrukking komt om zelf terrorist te zijn. En zo is deze roman een roman met vele facetten: in een milieu waarin alles wordt teruggebracht tot het juiste, dat wil zeggen effectieve gebruik van een taal, een terminologie die zo ver afstaat van datgene wat ermee zou moeten worden aangeduid en waarom het in wezen gaat (het algemeen welzijn), dat het pijnlijk en schrijnend wordt, waren gevoelsarme functionarissen rond die in feite absoluut niet geïnteresseerd zijn in de belangen van de mensen die zij menen te moeten ‘führen’. Essentieel is de ontmaskering van een jargon dat het hele openbare leven doordringt, een jargon waarmee feiten worden verdoezeld of omgevormd, waarmee openbaarheid wordt voorgewend, of het nu gaat om politiek of economie, om sociale kwesties of energiediscussie.

Momenten van twijfel bij Diehl zijn schaars: als topman kan hij zich onzekerheid en besluiteloosheid niet permitteren. En als de ‘grootste citaatfrequentie’ in de kranten en opiniebladen hem niet bevredigt, dan denkt hij er onmiddellijk over van baan te veranderen. Heel even ervaart hij, ‘hoewel hij niet veel van zich zelf wist’, dat hij zonder emotionele betrokkenheid geheel en al gefixeerd is op zijn baas, de ontvoerde Büttinger, zo zeer dat hij zelfs worstelt met het probleem of hij al dan niet aan een biografie over de ontvoerde moet beginnen; hij doet het niet - zijn biografie zal sowieso te laat komen. En in zijn zielige onzekerheid klampt hij zich maar weer vast aan zijn onwrikbare prestatiedenken: ‘Geen idee waar die ligt, die waarheid van je, je weet al niet meer wat goed en wat fout is en wat nog zin heeft behalve gas geven. Je weet alleen nog dat je aan de top moet blijven, daar bestaan regels en wetten voor, daar kun je je op oriënteren, dat geeft je houvast. Blijf aan de top en maak je niet druk dat je alleen bent en niemand iets met je te maken wil hebben, voor sommigen sta je te hoog, voor anderen te laag, niemand identificeert zich met je, je bent iets bijzonders, maak dus wat van je zelf.’ We are the champions - tenslotte wordt Roland Diehl bevorderd en neemt de plaats in van degene van wie hij verwachtte dat deze hem uit zijn positie van chefdenker zou willen werken. Ook deze serieuze roman kent ironie voor wie ervoor openstaat.