Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 49]

Een samenzwering van idioten
De onvergetelijke anti-held van John Kennedy Toole

A Confederacy of Dunces John Kennedy Toole Uitgever: Allen Lane & Penguin Books 338 p., f13,25

Anthony Paul

A Confederacy of Dunces is een geweldig komisch boek. Dat wil zeggen, het is niet alléén leuk en geestig, zoals de meeste komisch genoemde romans, en ook niet een oefening in defensieve ironie, zoals veel humor tegenwoordig. Het put zijn kracht uit diepere bronnen en is veel zeldzamer, veel waardevoller en heel veel serieuzer dan het gemiddelde leuke of quasi-leuke boek: het is een komische roman in de ware zin van het woord, in de traditie van grote epische kluchten als Don Quichot, Dode Zielen, De brave soldaat Schweijk en Catch-22.

John Kennedy Toole heeft met de hoofdfiguur van zijn klucht Ignatius J. Reilly een onvergetelijke, bizarre anti-held geschapen die, zoals Walker Percy in zijn voorwoord doet, vergeleken dient te worden met Oliver Hardy en Falstaff. De lompe, vadsige, een beetje demente vreetzak die onbeholpen door het leven stuntelt, wekt geen weerzin of medelijden op, maar sympathie. Hij is dertig, woont in New Orleans bij zijn wijnrood-gelokte, zo goed als analfabete, min of meer aan de alcohol verslaafde moeder en brengt een groot deel van zijn tijd in het bad door of verschanst in zijn muffe slaapkamer waar hij in ontelbare notitieboekjes afgeeft op de wereld van vandaag, lamenterend over het onfatsoen, de excessen en het gebrek aan een ‘behoorlijke geometrie en theologie’. Af en toe masturbeert hij in een rubberen handschoen met behulp van een slap fantasietje waarin de trouwe Schotse herder uit zijn jeugd een rol speelt. Hij gaat graag naar de bioscoop, hoe slechter de film hoe liever het hem is, waar hij de rest van het publiek met zijn luide, spottende opmerkingen tegen zich in het harnas jaagt. Hij verorbert met gusto enorme porties infantiele rommel en zijn omvangrijke lichaam wordt geplaagd door allerlei onappetijtelijke kwaaltjes: als hij gespannen is krijgt hij witte bobbeltjes op zijn handen, hij boert, geeft over en zijn maagpoort sluit zich. Die maagpoort speelt Ignatius trouwens voortdurend parten.

Omdat Ignatius hulpeloos vast zit in het rad van Fortuna, kan hij zich niet, zoals hij zou willen, volledig wijden aan een objectieve studie van de beschaving: hij heeft al afdoende bewezen dat hij nergens voor deugt maar wordt toch gedwongen werk te zoeken. En Ignatius' roerige, rampzalige carrière als werknemer vormt de ruggegraat van de ingewikkelde intrige. Eerst werkt hij voor de in verval geraakte kledingfirma Levy Pants en later verlaagt hij zich tot het venten met hot-dogs. In zijn periode bij Levy Pants vereenvoudigt hij de administratie door alle papieren te vernietigen. Hij schuift zijn baas een kostbaar proces wegens smaad op zijn dak en probeert de zwarte fabrieksarbeiders mee te sleuren in zijn Kruistocht voor Moorse Waardigheid. Ignatius de worstjesman doet pogingen om de homoseksuelen van New Orleans te mobiliseren voor zijn campagne Degenereer en Redt de Wereld. (Kunnen de militaire leiders van de wereld vervangen worden door onschuldige ‘paraderende homo's?’) Net als zijn eerste poging tot politieke actie, bezwijkt dit plan onder zijn eigen absurditeit.

Logica

De ingewikkelde intrige zit slim in elkaar. Het is opmerkelijk hoe goed de stukjes van deze toch barstens volle roman in elkaar blijken te passen; slechts enkele losse draadjes en ruwe kantjes herinneren ons eraan dat dit boek het werk is van een jonge beginneling. De gebeurtenissen kabbelen op het eerste gezicht nogal vrijblijvend door, van de ene plaats met bijbehorende figuren naar de andere, waardoor de schrijver de ruimte krijgt zijn opmerkingsgave en komisch talent volledig uit te buiten totdat alle draden met de krankzinnige logica die een goede klucht eigen is, bij elkaar komen.

Het eerste hoofdstuk verloopt bij voorbeeld als volgt: Ignatius, die voor een winkel op zijn moeder staat te wachten, krijgt ruzie met een politieagent. Enkele voorbijgangers bemoeien zich ermee en een van hen, een onschuldige oude man, wordt door de stuntelende smeris, ene Mancuso, meegenomen naar het bureau. Ignatius en zijn moeder komen terecht in een louche bar, de Night of Joy, waar Ignatius herinneringen ophaalt aan een verschrikkelijke busreis naar Baton Rouge. Intussen wordt opa op het bureau verhoord en daarna losgelaten. We maken kennis met een geboren swinger die zwart is en Jones heet, terwijl mevrouw Reilly in de Night of Joy, haar hoed verkoopt aan een homoseksueel die hem ‘echt enig’ vindt. In de bar vinden we bovendien de stomme striptease-danseres Darlene en de half-criminele Miss Lana Lee die de tent drijft. Als mevrouw Reilly in haar Plymouth van 1946 de parkeerplaats af wil rijden, richt ze enorme verwoestingen aan onder de ogen van Mancuso die intussen, voor straf, in burger is gestoken - maillot en gele sweater.

J.K. Toole Ignatius, op het omslag van de Amerikaanse uitgave

Pornohandel

En dat allemaal in de eerste drieëntwintig bladzijden. Later blijkt het allemaal van wezenlijk belang te zijn voor het verloop van het verhaal. Door de brokken met de auto en Mancuso wordt Ignatius gedwongen werk te zoeken. Mancuso raakt bevriend met mevrouw Reilly en wordt haar bowling-partner, de oude man dingt naar haar hand. Jones - een schitterende figuur - neemt een ‘nikkerbaantje’ in de Night of Joy en daar vindt ook éen van de voor de ontknoping cruciale rampen plaats, een catastrofe met in de hoofdrollen, volgens de strikte logica van een pure klucht, Ignatius in een piratenpak, de stomme stripteasedanseres en haar papegaai, Boethius' De Consolatione Philosophiae, en agent Mancuso die bij toeval Lana Lee's pornohandeltje voor scholieren ontdekt.

De roman bulkt van de scherpe observaties: Lana Lee's ‘gespierde billen pinnen de barkruk aan de vloer vast,’ een ‘Onze Vrouwe van de Televisie’ op een zuignap; het huis van de Levy's, een en al acryl nylon, massage-tafel en airconditioning, ‘even behaaglijk als de menselijke baarmoeder’. Toole heeft het taalgebruik van de verschillende figuren briljant weergegeven. Ignatius' unieke manier van spreken contrasteert fel met die van zijn moeder (‘Ik heb zo'n last van arthuritis’); in de Night of Joy wordt een onderwereldtaaltje gesproken en we horen de geaffecteerd-hoge stem van de homo: ‘“Jeetje,” zuchtte de jongeman en stak met een scherpe klik van zijn aansteker een Salem op.’ Jones' stijl is subliem; hij zegt op een gegeven moment over Ignatius: ‘That fat freak a guarantee one hunner percen nucular bum. Shit.’

Ignatius was nog maar een keer buiten zijn geboortestad geweest, maar aan het eind van het boek slingert het rad van Fortuna hem het onbekende in. Als deus ex machina fungeert een soort vriendinnetje - hun verhouding is al even buitenissig maar toch geloofwaardig als zo vele dingen in het boek - dat op het juiste moment opduikt en Ignatius naar het Noorden haalt. Zal Manhattan hem goed doen? Naar het antwoord op die vraag, die aan het eind van het boek wordt gesteld, kunnen we slechts gissen. Er komt geen vervolg.

De geschiedenis rond dit boek is bijzonder triest. John Kennedy Toole heeft het in het begin van de jaren zestig geschreven; ontmoedigd doordat hij er geen uitgever voor kon vinden, pleegde hij in 1969, op tweeëndertigjarige leeftijd, zelfmoord. Als zijn moeder niet zo'n doorzetster was geweest en Walker Percy, een schrijver uit New Orleans, aan wie zij het manuscript had laten lezen, niet had beseft hoe goed het was, was het boek nooit uitgekomen. Het motto van de roman, een citaat van Swift, zal voor de jonge schrijver wel een bittere, ironische klank hebben gekregen: ‘Als er in de wereld een waar genie opstaat, kun je hem hieraan herkennen, dat de dwazen eensgezind tegen hem zijn.’ Zou hij met Ignatius deels een wrede karikatuur van zich zelf hebben gegeven? Dat zou kunnen verklaren waarom dit verbazend geestige boek zo'n trieste kern heeft.