Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 46]

Verplichte lectuur
Nieuwe Synthese-delen over Minco, Burnier en Claus

Over het proza van Marga Minco door A. Middeldorp, 104 p.
Over Een tevreden lach van Andreas Burnier door Siem Bakker & Theo Vos, 81 p.
Over De hondsdagen van Hugo Claus door G.F.H. Raat, 99 p. Uitgever: Wetenschappelijke Uitgeverij, Synthese-reeks, f14,50 per deel

Rudi van der Paardt

Langzamerhand ontstaat in ons taalgebied een heel arsenaal van secundaire literatuur over Nederlandse auteurs en hun werk. Als we de specifiek-schoolgerichte boekjes buiten beschouwing laten, zijn de bekendste reeksen die van Orion-Desclée de Brouwer: Ontmoetingen (sinds enkele jaren vaak uitgewalst tot Grote Ontmoetingen) en die van de Wetenschappelijke Uitgeverij: Synthese. De opzet van deze series is duidelijk verschillend: bij de eerstgenoemde reeks gaat het om een bio-bibliografische introductie tot het werk van een auteur, bij Synthese meestal om een apart werk (een roman, een dichtbundel), dat dan ook uitvoeriger geanalyseerd kan worden. Zodoende vullen beide reeksen elkaar eerder aan dan dat ze elkaar beconcurreren. Zolang de profielen duidelijk blijven, lijkt mij deze diversiteit alleen maar toe te juichen.

Vanuit het kamp van de literatuurdocenten hoort men wel wat gesputter tegen deze ontwikkelingen. Zo schreef Wam de Moor in De Tijd van 27 maart j.l. een artikel ‘Onvrede in het literatuuronderwijs’, waarin hij de accentuering van de ‘verplichte analyse’ - juist op dat instituut berust uiteraard het commerciële succes van de reeksen - verfoeide. Tot op zekere hoogte heeft De Moor natuurlijk gelijk: het voorschrijven van lectuur van hoogtepunten uit de Nederlandse letterkunde en het laten schrijven van werkstukken daarover leidt gemakkelijk tot het uit het hoofd leren van uittreksels of tot het overschrijven van Ontmoetingen - of Synthese-deeltjes. De Moor pleit nu voor het instellen van leesdagboeken ‘waarin alle resultaten van verwerking van lectuur worden bewaard en waarop de leraar zijn stimulerend commentaar dient te geven’. Maar hoe komt die leraar aan dat ‘stimulerend commentaar’? Ik vermoed dat hij eerst een Ontmoeting- of Synthese-deeltje leest - dat kan toch ook door de leerling zelf gebeuren.

Hugo Claus

Minco

Een boekje, waarbij dat zonder meer mogelijk lijkt, is Over het proza van Marga Minco van de hand van A. Middeldorp. Hier is een buitengewoon geschoold literatuurdocent aan het woord. Middeldorp heeft vast talloze leerlingen gehad die bij voorbeeld Het bittere kruid op hun lijst hadden gezet in de mening dat zij snel met de lectuur klaar waren. Die eenvoud van het werk van Marga Minco is bedrieglijk. Zeker, het taalgebruik is sober, maar er zijn allerlei verteltechnische aspecten, waar een ongeoefende lezer gauw aan voorbij ziet. Bovendien weet een huidige generatie jonge lezers in het algemeen vrij weinig van de historische achtergronden van het werk. Juist in de analyse van de verteltechniek en het schetsen van de relatie verhaal-werkelijkheid is Middeldorp op zijn best. Nu vakkenintegratie (bij voorbeeld van literatuur- en geschiedenisonderwijs) allerwegen wordt bepleit voorziet zijn boekje ongetwijfeld in een behoefte.

In dat opzicht heb ik mijn bedenkingen ten aanzien van Over Een tevreden lach van Andreas Burnier, geschreven door het duo Bakker en Vos. De titel vind ik nogal misleidend: van de 81 pagina's die het boekje telt bevatten welgeteld 21 pagina's een analyse van Burniers opvallende debuut. Verreweg het grootste hoofdstuk, ‘Context’ geheten, gaat in op het overige werk van Burnier. Dan moet je ook consequent zijn en je boekje Over het proza van Andreas Burnier noemen. Maar ja, dat bestond al: het duo verzorgde namelijk een dergelijk werkje in de reeks Grote Ontmoetingen. Vlijt kan de schrijvers niet ontzegt worden: alles wat over Burnier is geschreven, lijken zij onder ogen te hebben gehad (uit een noot maak ik op, dat de knipselverzameling van Burnier zelf is geraadpleegd). Het gevolg is een overvloed van citaten, niet onverdienstelijk aan elkaar geplakt, maar weinig eigen visie. Over de literair-filosofische traditie waarin het werk van Burnier staat valt zeker meer te zeggen dan de auteurs in het genoemde hoofdstuk ‘Context’ doen. Ik kan op mijn beurt naar een opstel verwijzen, dat verscheen nadat Bakker en Vos hun manuscript hadden afgesloten: dat van Schuyt over De Zwembadmentaliteit in het boekje Campertprijzen 1980: Ten slotte vraag ik mij met verbazing af hoe het mogelijk is met betrekking tot de Forumtraditie, waarin Burnier staat, wel de naam van Du Perron te noemen, en niet die van Vestdijk.

Claus

Al wat langer uit dan deze twee deeltjes is een derde: dat van G.F.H. Raat over De hondsdagen van Hugo Claus. Raat is ongetwijfeld de eerste die een totaalvisie op deze intrigerende jeugdroman van Claus biedt. In vergelijking met het opus magnum, De verwondering, is De hondsdagen minder gecompliceerd, maar hij stelt toch hoge eisen aan de eruditie van de criticus. Hugo Claus zelf heeft in een interview met Jean Weisgerber (te vinden in het boekje van Freddy de Vree in de Profielreeks) de twee romans met elkaar in verband gebracht en Raat doet dat terecht ook. Beide zijn het queesteverhalen met allusies op Dantes Divina Comedia en een structuur die geënt is op het patroon van de vegetatiemythen, zoals die door Frazer in zijn The golden bough zijn uiteengezet. Afgezien van de verteltechniek, die zeker voor de beginjaren vijftig revolutionair was, is De hondsdagen juist om dit mythisch substraat zo'n interessant boek. De oplossingen die Raat geeft voor de raadsels die Claus ons stelt (wie is wie in De hondsdagen?) zijn soms ingenieus, maar niet altijd overtuigend. Zo identificeert hij Zotte April, de koetsier die de hoofdpersoon van de roman, Philip de Vogel, de stad Gent binnenvoert, als een representant van de oude korengod. Maar de koetsier, die Philip bij een brug oppikt en dus over het water brengt, is ongetwijfeld de pendant van Charon, de mythische veerman: niet zonder reden is Philip gezeten in een ‘zwarte lijkwagenzetel’. De oude korengod is veeleer meneer Oscar - deze identificatie van Raat lijkt mij juist. Daarop wijst niet alleen de overvloed van gele of geelachtige attributen (regenjas, hoed, sjerp, zelfs een gele DKW) en zijn gedraaf in het korenveld, maar ook zijn uitgelaten kreten, als ‘De haut de cette pyramide, Phillippe, cinquante neuf ans te contemplent’ en ‘Après nous les mouches’. Raat, die alleen het eerste citaat bespreekt, attendeert op het ‘koningsgraf uit het land der farao's’, maar minstens zo belangrijk is het feit dat hier een bekende uitspraak van Napoleon wordt gevarieerd. In ‘Apres nous les mouches’ hebben we te maken met een vermakelijke contaminatie,

[p. 47]

eveneens uit de heerserssfeer.

Philip is uiteraard de jonge korengod die de oude meneer Oscar, wiens dood wordt geconstateerd bij een café dat Sterre (de Hondsster dus) heet, aflost. Maar net als De Rijckel in De verwondering is hij vermoedelijk nog meer: zeker Oedipus, zoals zovele protagonisten uit Claus' oeuvre (men vergelijke het wat rapsodische, maar vaak zeer scherpzinnige boek van Georges Wildemeersch: Hugo Claus of Oedipus in het paradijs, Nijgh & Ditmar 1973), naar alle waarschijnlijkheid ook Adonis, en volgens Raat zelfs Osiris en Paris. Hoe voorzichtig Raat ook in zijn identificatiespel optreedt, ik geloof toch dat het wat jammer is dat hij geen gebruik meer heeft kunnen maken van het onlangs verschenen proefschrift van Paul Claes: De mot zit in de mythe (over antieke intertextualiteit in het werk van Claus, Leuven 1981); zou hij die meesterlijke studie onder ogen hebben gehad, dan had hij laatst genoemde ‘vondsten’ waarschijnlijk wel geschrapt. De associatie met Paris geschiedt in ieder geval op wankele gronden. Raat neemt hiervoor het volgende stukje ‘monoloog interieur’ van Philip: ‘Paris, prikken in een ballon, ah, on l'encourage. The good is inferred (interred) with our bones. Le malin. Mondverband. Maandverbond. Muilband’. Op het eerstegezicht is hier geen touw aan vast te knopen, maar voor wie weet dat Philips verloofde, Lou, ongewenst zwanger is, valt een aantal woorden wel te duiden (het engelse citaat, dat Raat niet thuis kan brengen, komt uit Shakespeares Julius Caesar en volgt daar op ‘The evil that men do lives after them’ - niet weinig toepasselijk, dacht ik). Nu treedt deze vrije associatie op bij het zoeken van sigaretten en lucifers en het bekijken van verspreide papieren en tijdschriften en ‘Paris’ is dus waarschijnlijk inderdaad, zoals Raat veronderstelt, de helft van Paris-Match. Maar een mythologische verwijzing die Raat postuleert omdat Philips situatie - zijn aarzeling in de keuze tussen zijn moederlijke verloofde Lou en de maagdelijke Bea(trice) - doet denken aan de keuze van de Trojaanse koningszoon, is toch wel erg gezocht: tenslotte gaat het om twee, niet om drie vrouwen. De associatie met Paris-Match lijkt mij in verband met de lucifers en het prikken duidelijk genoeg.

Er is nog één aspect van De hondsdagen waaraan Raat jammer genoeg helemaal geen aandacht besteedt en dat is het autobiografische element. Zonder al te veel scrupules kan men in de identiteitscrisis van Philip de cirsis van Claus zelf uit de beginjaren vijftig herkennen. Er zijn nogal wat aanwijzingen in die richting: het relaas over de kostschool, het verblijf in een hotel (in werkelijkheid ‘de Londres’ geheten, in de roman ‘Shamrock’, door Raat fallisch geïnterpreteerd, maar mijn woordenboek suggereert een andere oplossing), de symbolische betekenis van de tocht Brugge-Gent-Brugge (waar Claus geboren is). Ook in dit opzicht is er een relatie tussen De hondsdagen en De verwondering: beide romans presenteren een reflexie op een afgesloten ontwikkelingsfase van de schrijver.

Ondanks dit gebrek aan belangstelling voor privé-allusies en de bestrijdbare interpretaties van het mythisch substraat is het boekje van Raat een welkome bijdrage aan de Clausstudie. Voor beginnende lezers van diens werk, al dan niet met dagboek gewapend, zou het verplichte lectuur moeten zijn.