Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 44]

‘Als er iets is, zit ik in de koffiekamer’
Een apocalyptische doktersroman over een ziekenhuisfabriek

Het huis van Babel door P.C. Jersild Vertaling: Lydia Dalmijn Uitgever: Elseviers Literaire Serie, 320 p., f24,50

Ivan Wolffers

De dokter houdt geen maat. Probleem in de medische wereld is altijd het maat houden. Chirurgen moeten zich beheersen niet gretig het mes te zetten in alle vermoedelijk zieke structuren. Internisten lijken met het voorschrijven van één geneesmiddel nog niet tevreden. De kosten in gezondheidszorg zijn altijd hoog, de risico's lijken groot en de schandalen krijgen imposante afmetingen. Gezondheidsacties worden grootscheeps aangepakt. De zorg voor zieken is immers onze staatsgodsdienst en het ziekenhuis is de kerk, de kathedraal, de tempel waar de sacrale rituelen rond leven en dood plaatsvinden.

Het huis van Babel is een roman over het Stockholmse ziekenhuis Enskede. P.C. Jersild gaf aanvankelijk les in sociale geneeskunde. Vandaar blijkbaar zijn kennis van de medische wereld en van het ziekenhuis. Het boek is in Zweden een absolute bestseller en heeft er ook alle kenmerken van. Er zijn allerlei positieve dingen over het boek te zeggen, en toch heb ik het met moeite uitgelezen. Jersild weet geen maat te houden.

Het boek zit op een simpele manier knap in elkaar. We volgen het verhaal van de 78-jarige Primus Svensson, die een hartinfarct krijgt in z'n volkstuintje - in de schaduw van het enorme ziekenhuis, waarvoor overigens vele andere volkstuintjes moesten wijken - en die wordt opgenomen. Iedereen met wie hij in contact komt volgen we even. De schrijver kiest per hoofdstuk het standpunt van één van de werkers in het ziekenhuis, waardoor we hun belevingswereld, hun werk, hun problemen, hun manier van spreken en hun visie op de anderen leren kennen. Omdat het uiteraard vogels van verschillend pluimage betreft onstaat op die manier een beeld met vele facetten, terwijl de geschiedenis van de oude Primus voor de dramatisiche handeling zorgt. Hij komt binnen op de afdeling spoedopname, wordt op de afdeling interne geneeskunde opgenomen, wordt weer ontslagen, krijgt thuis geelzucht, wordt ten tweeden male opgenomen, nu op de chirurgische afdeling, voor onderzoek wordt hij open gemaakt, in de buikholte treft men een kankergezwel aan, uiteindelijk komt hij terecht op de intensive care afdeling en daar sterft hij. Parallel met dat verhaal loopt de geschiedenis van Martina Bosson, een medisch studente, die zich in ongeveer dezelfde tijdspanne ontwikkelt van kritische studente tot toegewijd arts, welk socialisatieproces zich voornamelijk lijkt af te spelen in het bed van een oudere collega.

P.C. Jersild

Naast deze twee figuren maken we kennis met pedagogen, vele verpleegkundigen en hulpen, gewone artsen, chirurgen, professoren, de zoon van Primus, die artsenbezoeker is, röntgenanalysten, bloedprikkers, de bibliothecaris van de ziekenhuisbibliotheek, de directeur van het geneesmiddelenbedrijf Luna, operatieassistentes, narcotiseurs, vakbondswerken, de chef afwas, de patholoog-anatoom, de begrafenisondernemer en een taxichauffeur voor het ziekenhuis die uiteindelijk de urn met Primus' as vervoert. Alle afdelingen van het ziekenhuis leren we op die wijze kennen. Het lijkt me ondenkbaar een betere vorm te bedenken voor het beschrijven van een dergelijk ziekenhuis en Jersild slaagt erin het bedrijf grondig te schilderen. Het gebeurt ‘en passant’, bijna op de achtergrond van het verhaal.

Gebureaucratiseerd

In het ziekenhuis vinden we een kiosk, een zelfbedieningswinkel, een bank, een postkantoor, een bibliotheek en een cafetaria. Bij de kapper voor de patiënten zitten steeds de verpleegsters en de hulpjes, meestal in dienstijd. ‘Dronken en nuchtere mensen zaten knie aan knie in de wachtkamer en kinderen met oorontsteking schreeuwden in alle toonaarden als een opgesloten koor kastraten. Er was een tekort aan personeel, de politie en de algemene bewakingsdienst ABAB werden ingezet om orde te houden.’ Hier en daar treffen we slapende studenten aan: koffiekamers, collegezalen. Verpleegsters zijn op zoek naar aspirientjes tegen hun hoofdpijn, maar kunnen er niet aankomen. De lucht is er onaangenaam door de airconditioning. De chef röntgen heeft 3,2 miljoen nodig voor zinloze apparatuur. In de artsenkamer kun je niet lopen want ‘de vloer was bezaaid met kartonnen dozen vol computerstukken en gefotocopieerde medische artikelen’. Uit de koffiemachines komt koude koffie. De professor is net naar een congres in HongKong als er beslissingen genomen moeten worden. De artsen hebben geen tijd om met hun patiënten te praten. Daarom moeten die laatsten hun heil zoeken bij de man van de bibliotheek omdat deze toegang heeft tot ‘Het grote doktersboek, Medische terminologie, Medische rechtspraak, Spock's baby- en kleuterverzorging. Hoe zie ik er vanbinnen uit? en Het naslagwerk voor het verplegend personeel’. De jongen met het boekenkarretje haakt soms vast aan de etenstreintjes, die door een elektrisch wagentje worden voortgetrokken.

In de gangen komen we wachtende patiënten tegen die al drie kwartier van tevoren in een rolstoel klaar gezet zijn. De bedrijfsarts in het ziekenhuis kan alle aanvragen voor overplaatsing van het personeel niet aan. Het ziekteverzuim is indrukwekkend. Zelfs de invalsters melden zich ziek. De broeder heeft de rijdende patiëntentelefoon gepikt en is uren aan het bellen. Een patiënt heeft een bloedspuwing en er wordt geroepen: ‘Bel chirurgie. Dit is ons werk niet!’ en vervolgens wil de arts weglopen. De bloedprikster komt op zaal, maar haar patiënten zijn er niet (al ontslagen of naar een ander onderzoek). Tijdens de grote visite lopen er veertig personen achter de professor. Het door Primus aangevraagde boek wordt pas na acht weken bij hem bezorgd als hij het ziekenhuis verlaat. Er zijn congressen over ‘het gezicht van de mens in de ziekenzorg’. In de file komen twee ambulances met loeiende sirene elkaar tegen. De internist wil een geval niet op zijn afdeling en zegt: ‘De symptomen zijn nu anders. Een duidelijk geval voor de commissie.’ Pas vlak voor zijn operatie ontdekt men dat Primus daarvoor in het ziekenhuis heeft gelegen wegens een hartinfarct. De muren in het ziekenhuis hebben verschillende kleuren. Slechts op die manier vind je er de weg. Voortdurend worden mensen overgeplaatst zodat de patiënten steeds andere gezichten zien en niemand ooit de voorgeschiedenis van de zieken kent. Oude patiënten slagen er niet op tijd in de lift binnen te komen. De automatische deuren sluiten steeds voor hun neus. De anesthesist zegt tijdens de operatie ‘Als er iets is, zit ik in de koffiekamer’. Er is een veiligheidsdienst in het ziekenhuis, die op zoek is naar ‘Walraffactiviteiten’. Op de intensive care wordt de nachtdienst verzorgd door ‘een jongeman die egyp-

[p. 45]

tologie studeerde en aan z'n kostje kwam door nachtdienst te verrichten’ en ‘een meisje dat een cursus regie aan het dramatisch instituut gevolgd had’.

Is het nodig nog meer op te schrijven om te laten zien dat Jersild een acopalyptisch beeld van het ziekenhuis schetst en op zeer cynische wijze het falen van de gebureaucratiseerde gezondheidszorg beschrijft? Jersild doet dat zeer bekwaam en ik zal nog enkele positieve punten van dit boek opsommen voor ik uitleg waarom ik het boek met moeite uitkreeg. Het mooiste stuk vind ik dat waar Primus bijkomt na z'n infarct. ‘Er kwam een vreemd gevoel over hem: hij was niet meer zeker waar zijn eigen lichaam ophield en de machines het overnamen.’ Hij voelt zich als Gulliver die door de dwergen met touwtjes is vast gemaakt en z'n verblijf in de vreemde ziekenhuiswereld doet hem verlangen ‘Gullivers travels’ te lezen.

Tijdens het lezen van Het huis van Babel, kreeg ik het gevoel van Jersild al eens iets gelezen te hebben. De wisseling van hoofdfiguur, het op de achtergrond laten gebeuren van de belangrijkste zaken - waardoor een fatalistische toon ontstaat - de slechte huwelijken van alle personen en de namen van de wijken in de Zweedse hoofdstad. ‘Kaningatan’ klonk me bij voorbeeld bekend in de oren. Na enig nadenken herinnerde ik me de Zweedse misdaadromans van Sjöwall en Wahlöö en ineens begreep ik deel elf in die serie te lezen. De misdaad van de georganiseerde gezondheidszorg jegens de Zweedse bevolking was aan de beurt. Commissaris Beek is oud geworden en heet nu Primus.

Bouquetreeks

Waardoor is het succes van dit boek te verklaren? De verklaring is: Het huis van Babel heeft ook alle kenmerken van een doktersroman. Het is een kijkje in de keuken. Liefde, seks, misdaad en dood, het komt er allemaal in voor. Kerstnacht. Een oude halfblinde vrouw komt in een gang te struikelen, breekt haar heup en ligt er een nacht lang. Intussen ligt de co-assistente Martina in het bed van haar minnaar, de eenenveertigjarige zaalarts Gustaf en leest in het chirurgieboek over open en gesloten fracturen. Even daarna wordt Gustaf opgepiept want er ligt een naar adem snakkende astmatische vrouw op de spoed afdeling met open mond. Voor hij ernaartoe snelt neemt Martina Gustafs geslacht in haar mond en zo zijn ze nog even gelukkig. Het drama is nog niet compleet. Gustaf heeft een vrouw en vier kinderen thuis. Die mogen niets weten, want hij wil ze niet ongelukkig maken. Als arts doet hij het trouwens aardig, maar in bed is hij vaak impotent. Halfhuilend bekent hij aan de jonge co-assistente hoe zwaar het werk hem valt en hoe moeilijk het is altijd de schijn op te houden. Het hoort in de Bouquetreeks thuis, deeltje ‘Dokter is ook maar een mens’.

Opvallend is trouwens dat naast de patiënt de andere ‘hoofdrol’ is weg gelegd voor de ‘co-assistent’. De heldenrol van de arts is verdwenen. Er bestaat zelfs enig wantrouwen ten aanzien van hem, maar de co-assistent is nog de lieve, menselijke dokter. Dat de co-assistent als romantische held een succes is, blijkt ook uit de populariteit van het Dagboek van een co-assistent van Alexander van Es.

Ook de stervende Primus biedt natuurlijk voldoende aangrijpingspunten om wat melodrama te leveren. Dertig jaar lang heeft hij z'n zoon niet gezien. Bernt haat zijn vader omdat die van moeder gescheiden is. Alles komt op het eind nog goed, hoewel pa er natuurlijk precies tussenuit knijpt als zoonlief op zakenreis is. Vlak voordat vader overlijdt herinnert Bernt zich hoe hij voorop de fiets zat terwijl ze naar de volktuintjes reden. Maarten 't Hart zat in De Aansprekers ook al voorop de fiets bij vader. Dergelijke herinneringen moeten iets te maken hebben met overlijden. Bernt gaat ook weer papa zeggen. De arme oude Primus wordt nog bestolen door een slechte schoondochter, maar dat weet Bernt gelukkig nog te regelen. Van dik hout zaagt men planken. Alles wordt even voorspelbaar en vervelend. Net als in de grote Indiase publieksfilms worden alle mogelijkheden aangegrepen om emoties uit te werken. Het lijkt niet op te kunnen. Jersild kan geen maat houden. Het drama wordt er voorspelbaar door, de mensen lijken soms karikaturen en hoewel de gebeurtenissen volgens mij authentiek zijn worden ze door hun opeenstapeling ongeloofwaardig. Tenslotte wordt ook nog alles wat met de geneeskunde te maken heeft behandeld. Het lijkt of er een werkgroep van tevoren heeft zitten brainstormen wat er allemaal in deze roman moest voorkomen. Dat is natuurlijk heel aardig zolang het het ziekenhuis betreft, want daarover wil Jersild schrijven. De rol van de vrouwelijke arts komt echter ook in drie zinnen aan de orde, preventie wordt in een alinea behandeld, overheidsinmenging in de farmaceutische industrie, problemen rond geneesmiddelen research, het van poliovaccinatie, hergebruik van geneesmiddelen, alternatieven als mogelijkheid voor koehandel, de invloed van psychische factoren op een aantal ziektes, de discussie rond Illich, het verkeer, alcoholisme, drugs, mishandeling et cetera.

Het mag duidelijk zijn dat ik het onderwerp van deze roman erg belangrijk vind, dat ik vaak de mening van de schrijver deel, dat ik z'n schrijfkwaliteiten bewonder en de vorm van deze roman goed gekozen vind, maar dat de veelheid en de groteske afmetingen van de gebeurtenissen me op den duur gaan tegen staan en zelfs gaan ergeren. Laat ik ook maat proberen te houden en stoppen. Wie een meeslepende doktersroman, vader-zoon-sterftragedie (met een vleugje 't Hart), deel elf van Sjöwall-Wahlöö-reeks, een vrijwel complete opsomming van de knelpunten van de huidige geneeskunde met een korte betrouwbare uiteenzetting van de discussie daarom heen, een fragmentarische medische encyclopedie en een apocalypse over de industriële gezondheidszorg wil lezen, kan tericht bij P.C. Jersild.