Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 39]

Gombrowicz' tragische aanval op de vorm
Bij een nieuwe vertaling van Ferdydurke en een bundel beschouwingen

Ferdydurke door Witold Gombrowicz Vertaling Paul Beers Uitgever: Athenaeum-Polak & Van Gennep, 286 p., f48,50
Grombrowicziana Redactie Paul Beers Uitgever: Revisor' Boeken, 144 p., f27,50

Maarten van Buuren

In 1962 verscheen de eerste Nederlandse vertaling van Ferdydurke, de roman die Gombrowicz vijfentwintig jaar daarvoor in Polen had gepubliceerd. De belangstelling voor Gombrowicz groeide in de daarop volgende jaren gestaag. Die bekendheid is vooral te danken aan de inspanning van Paul Beers. Hij vertaalde het grootste deel van het oeuvre en zorgde er op allerlei manieren voor dat Gombrowicz onder de aandacht werd gebracht. Aan de reeks prachtige vertalingen die al op zijn naam stonden heeft hij nu een nieuwe vertaling van Ferdydurke toegevoegd. De oude vertaling van W.A. Mayer schoot in een aantal opzichten te kort en die tekortkomingen heeft Beers ondervangen door gebruik te maken van zoveel mogelijk versies, met name de door Gombrowicz zelf geredigeerde Franse vertaling uit 1958. Het resultaat is een tekst die de intentie van de schrijver waarschijnlijk het meest benadert. Gombrowicz had zich voor zijn belangrijkste roman geen betere tolk kunnen wensen.

Tegelijk met deze nieuwe vertaling verscheen een door Beers onder de titel Gombrowicziana geredigeerde verzameling dagboekfragmenten en beschouwingen over Grombrowicz. Daaruit blijkt dat Grombrowicz' werk nogal gemengde gevoelens oproept. Enerzijds oefent hij een fascinerende invloed uit (woorden als ‘betovering’ en ‘geniaal’ komen in de bundel herhaalde malen voor); anderzijds zijn er, vooral ten aanzien van zijn mensbeeld de nodige reserves. Czeslaw Milosz, die lange tijd met Gombrowicz bevriend was, voert in zijn opstel een onderzoeker ten tonele die stelt dat Gombrowicz' visie vijandig is aan de mens. Milosz verdedigt zijn vriend door te wijzen op zijn meesterschap en humor, maar de stelling weerlegt hij niet. Zijn eindoordeel krijgt daardoor iets tweeslachtigs: bewondering gaat gepaard met terughoudendheid en zelfs huiver. Als ik me niet vergis staat dit oordeel model voor de reactie van vele lezers en de vraag is waardoor een dergelijke reactie te weeg wordt gebracht.

Witold Gombrowicz

De vorm

De wereld van Gombrowicz berust op angst voor de vorm. Deze ‘vorm’ kan het best omschreven worden als het geheel van denk- en handelingspatronen, dat de mens gebruikt om zijn bestaan gestalte te geven. Het zijn patronen die niet worden voortgebracht door de mens zelf, maar objectieve structuren die buiten hem ontstaan. De invloed van die structuren is zo alomvattend, dat de mens zich onmogelijk kan realiseren volgens zijn eigen natuur. In de visie van Gombrowicz krijgt de mens zijn manier van bestaan van buiten af, als een masker opgedrongen en dat beklemt en mismaakt hem. Vandaar dat de hoofdpersonen alles in het werk stellen om de vorm te vernietigen: de mens in conflict met de vorm, dat is het grondthema van Gombrowicz' werk. In de romans, verhalen en toneelstukken manifesteert die vorm zich als een aanvankelijk stabiel systeem van menselijke relaties dat meestal verregaand geïnstitutionaliseerd is: een feodale of adellijke hiërarchie (Operette, Het feestmaal bij gravin van Teuperen), een starre hofetikette (Yvonne, Het banket) of diverse soorten familierelaties (De pornografie, Trans-Atlantisch, Kosmos).

In Ferdydurke zijn drie van dergelijke systemen in het geding: een middelbare school, een gezin van ‘moderne’ mensen en een op feodale wijze bestuurd landgoed. Op zeker moment wordt in die wereld een vreemdeling geïntroduceerd die de bestaande relaties verstoort. Door insinuaties en kleine geniepigheden ondermijnt hij de verhoudingen en holt hij de vorm zover uit dat die uiteindelijk in chaos ten onder gaat. Bij die catastrofe speelt geweld, fysiek geweld, een belangrijke rol. Spanningen die in de loop van het werk zijn opgebouwd kristalliseren plotseling uit in een golf van agressie. In feite is geweld in het hele werk aanwezig, maar dan op een indirecte versluierde manier. De zo kenmerkende broeierige atmosfeer hangt met die versluiering nauw samen. Leo Spitzer heeft eens betoogd dat de tragedies van Racine berusten op bruut geweld, dat ‘gedempt’ wordt door de classicistische vorm waarin ze geschreven zijn. Het verheven ritme van de alexandrijnen verhult als het ware de wreedheid van de handeling. Bij Gombrowicz is iets dergelijks gaande, alleen is de ‘demper’ bij hem van een andere aard.

Plaatsvervanging

Geweld komt bij Gombrowicz op een indirecte manier tot stand, zó indirect dat de relatie tussen agressor en slachtoffer nauwelijks meer naspeurbaar is. Een belangrijk middel dat daartoe wordt aangewend is de plaatsvervanging. Het slachtoffer bij voorbeeld wordt niet direct, maar via de omweg van een plaatsvervanger getroffen. Vaak gaat het daarbij om dieren (de kater in Kosmos, de worm in De pornografie, de eekhoorn in De Beheksten) die mishandeld en gedood worden in aanwezigheid van een derde. De scènes waarin dat gebeurt staan centraal, niet alleen omdat ze de fatale afloop aankondigen, maar ook omdat ze aangeven hoe de derde stilzwijgend in een complot betrokken wordt. De wat onduidelijke samenzwering die zo ontstaat breidt zich meestal nog verder uit omdat ook de agressor zich vaak van een tussenpersoon bedient. Uit de aanwezigen kiest hij een jongen aan wie hij gaandeweg zijn bedoelingen opdringt; zelf beperkt hij zich ertoe om als een agentprovocateur het drama van afstand te regisseren, een functie die hem overigens iets voyeuristisch geeft, zoals Jan Fontijn in zijn opstel in Gombrowicziana aantoont. Uiteindelijk lukt het de indringer zijn invloed over zo veel lijnen uit te spelen dat hij het slachtoffer in een onzichtbaar net verstrikt. Aangezien dat netwerk bovendien de neiging heeft zich te verzelfstandigen lijkt het aan het slot alsof de catastrofe wordt teweeg gebracht door de onafwendbare loop der dingen.

Vormeloze chaos

Verdachtmaking, provocatie en geweld; dat zijn de bestanddelen van een beangstigende, maar fascinerende wereld. Het zou onjuist en onterecht zijn die wereld af te doen met de kwalificatie ‘mensvijandig’. Misschien is het juister om te zeggen dat Gombrowicz de menselijke waardigheid juist verdedigt doordat hij in de vorm datgene vernietigt wat de mens mismaakt. Toch wil ook die stelling er bij mij moeilijk in: de chaos die overblijft is te onherbergzaam dan dat van een menswaardige wereld sprake zou kunnen zijn. De aarzeling die ik voel bij het bepalen van mijn mening heeft denk ik te maken met een fundamenteel en tragisch dilemma bij Gombrowicz zelf. Aan de ene kant ervaart hij de vorm als onleefbaar en beangstigend, zó beangstigend dat hij ooit gezegd heeft de vorm te vrezen als een wild dier. Aan de andere kant leidt de vernietiging van de vorm tot een desolate eenzaamheid. Het slot van Ferdydurke is in dat opzicht aangrijpend. De vormloosheid, die Jozio de hele roman heeft gezocht als bevrijding uit de verstikkende vormen die hem beknellen krijgt daar ruimtelijk gestalte in een wereldomvattende woestenij, een vormeloze chaos, die geen plaats biedt aan de mens. Dat

Vervolg op pagina 41