Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 38]

Een nuttige intellectueel
Frans Boenders in gesprek met Bloch, Berlin, Piaget, Ayer, Mitscherlich

Sprekend gedacht Interviews door Frans Boenders Uitgever: Het wereldvenster, 224 p., f29,50
Pretenties en presumpties Beschouwingen over stromingen en praktijken door Frans Boenders Uitgever: Elsevier/Manteau, 162 p., f24,90

Willem Otterspeer

Een intellectueel, schrijft Edward Shils in The Intellectuals and the Power, is het produkt van een religieuze preoccupatie. Op zoek naar ‘het wezen’ en ‘de waarheid’ der dingen en zijn plaats daarin - ronduit sacrale dingen - wil hij alles weten, zoekt hij alle verbanden. In gelukkiger tijden wist deze tomeloze feitenverzamelaar onder de naam van Antiquarius zich één met de wetenschap. Maar ook het intellect kent zijn modes en zo moest het gulzig eclecticisme van de virtuoso in de achttiende eeuw wijken voor het onderscheidingsvermogen van de dilettant. Sociaal gesproken betekende dit de vervanging van de preek door de krant, het gevatte antwoord in koffiehuizen kwam voor de verbale gymnastiek van disputaties in de plaats en de salon verving het onderricht. Aan het eind van de negentiende eeuw kreeg de intellectueel tenslotte - in de Dreyfusaffaire - zijn naam en een permanente politieke component.

Het uitdrukkingsmiddel bij uitstek van de intellectueel, het essay, weerspiegelt deze ontwikkeling. Aanvankelijk de uiting van een gemeenschappelijke traditie en vorming, verloor het - zie Georg Lukacs, Ueber Wesen und Form des Essay. Ein Brief an Leo Popper van 1910 - zijn voedingsbodem, zich toespitsend op ‘einer notwendigen Frivolität im Denken und Ausdruck’. Door het wegvallen van een gemeenschappelijke cultuur en door het verlies van het contact met de wetenschap, richtte de intellectueel zich op voorlichting, samenvatting, popularisatie. Maar nooit zonder een zekere frivoliteit: cultuur en wetenschap is iets dat salonfähig gemaakt moet worden, ik ben het die dat doet en wat ik gisteren gezegd heb weet ik niet meer zo precies. De twee kort na elkaar verschenen boeken van Frans Boenders - Pretenties en presumpties, een essaybundel, en Sprekend gedacht, een bundel interviews - zijn duidelijk het werk van eenzelfde persoon, twee vleugels van een vlinder die fladdert in die enorme ruimte, met onder zich de aarde der leken en boven zich het astrale gewelf van het specialisme. Boenders ontpopt zich in die boeken als een specifieke intellectueel, die met ruimheid van geweten noch de scrupules van de specialist noch de illusies van de leek erg veel overweging waard vindt. Wezenlijke voorlichting wisselt hij af met pure frivoliteit.

Frans Boenders

De pretentie van Boenders is ‘een bijdrage te leveren aan de hoognodige debatten tussen specialisten en generalisten, tussen deskundigen en leken.’ Maar al anderhalve eeuw vinden de specialisten dat geen enkele zinvolle uitspraak gedaan kan worden buiten de vaktijdschriften; zij hebben een eigen jargon, ethiek en psychologie. Is het dus theoretisch al onwaarschijnlijk dat het door Boenders gewenste debat tot stand komt, het wordt zeker niet speciaal door zijn boeken bevorderd.

Algemene bedding

Aan beide boeken ligt duidelijk zijn eigen belangstelling ten grondslag, zoals die uitgaat naar anarchisme, psychoanalyse, filosofie, Japanse literatuur, maar zelfs rijdend op stokpaardjes gaat hij de specialisten of liever de specialismen uit de weg. In de interviews bij voorbeeld krijgt de Japanse cultuur een zeer boeiende belichting door gesprekken met W.A. Grootaers, Josef Spae en Donald Keene, maar het gaat over ‘de Japanse identiteit’ en Grootaers werd niet ondervraagd als dialectoloog en Spae niet als religieus deskundige.

Bij gesprekken met filosofen is dat nog duidelijker te zien. Het interview met Ernst Bloch gaat nauwelijks over diens werk; het gaat over de ambiance waaruit het ontstond en de - politieke - implicaties voor het heden. Het gesprek met Isaiah Berlin wordt pas interessant als zijn fase als filosoof achter de rug is en hij als historicus wordt ondervraagd. In het gesprek met Alfred Ayer, dat over Bertrand Russel gaat, is het wel heel opvallend: nadat Ayer heeft vastgesteld dat bij de enorme veelzijdigheid het vooral de logicus Russell is die nog aandacht verdient en dat hij als politiek en sociaal denker te verwaarlozen is, stelt Boenders bijna uitsluitend vragen over de politieke filosofie van Russell. Boenders mijdt steeds de specialistische filosofische argumentatie en wetenschappelijke methode en stuurt in zijn essays en interviews aan op een algemene bedding, stroming, groepering. Hij probeert aansluiting te vinden bij een ‘general reader’ die via zeer gevoelige herkenningspunten als ‘falsificatie’ en ‘structuralisme’ de bereidheid opbrengt om verder te lezen.

Maar hij kan ook ronduit modieus zijn, bij voorbeeld in zijn essay over Paul Feyerabend en diens relatie tot Popper. We horen dat er volgens Feyerabend geen allesomvattende rationaliteit, is, het krioelt van de namen en vooral ook van de sociale slogans, maar het slot van zijn artikel, ‘there are more things in heaven and earth, sir Karl, than are dreamt of in your philosophy’ roept maar één vraag op: ‘what things, mr. Boenders, please?’

Maar ik ben te negatief. Want in de essays staan prachtige stukken, over Gustav Landauer, het Esalen-instituut, E.E. Cummings, informatie die tegelijk leesplezier is. En in de interviews slaagt Boenders erin zich zelf weg te cijferen op een manier die voor een intellectueel exemplarisch is. Zo worden vaderlandse anarchisten als Arthur Lehning en Anton Constandse figuren in een landschap.

Maar het belangrijkste is: Boenders kent zich zelf en zijn soort. ‘De man die in de hierna volgende opstellen aan het woord is wordt niet om zijn mening gevraagd, hij geeft ze ongevraagd, als honnête homme.’ Hij denkt na, bij gevolg prikkelt hij. Hij wil reacties uitlokken, niet op zijn woord geloofd worden. Hij wenst de houding die Romein tegenover historici adviseerde: Men moet niet geloven wat ze zeggen, maar men moet evenmin geloven dat ze iets zonder reden zeggen. Het profileren van die instelling is bij de toch al van alle kanten aangevreten positie van de intellectueel - men leze Dietz Bering, Die Intellektuellen, Geschichte eines Schimpfwortes - een bewijs van Boenders zorgvuldige geest.