Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 33]

Moby Dick in Siberië
Victor Astafjevs gedegen verhalen

De keizervis door Victor Astafjev Vertaling Lourens Reedijk Uitgever: Meulendijk, 482 p., f45,-

Maarten 't Hart

Zonder hier nu direct een algemene literaire regel van te maken, geloof ik toch dat het beste literaire werk heel vaak de eigenschap heeft dat het speelt in een precies beschreven omgeving, die de schrijver of schrijfster vanaf zijn/haar vroegste jeugd kent, en waarvan de typische sfeer in geschrifte is vastgelegd. Voorbeelden daarvan te over.

Het beste werk van Vestdijk - de eerste vier Anton Wachterromans, De bruine vriend, De koperen tuin, Het glinsterend pantser, Zo de ouden zongen, speelt in kleine Friese stadjes, die hallucinerend opgeroepen worden. In het eerste deel van A la recherche du temps perdu wordt ook zo'n, nu typisch Frans, provinciestadje opgeroepen, Illiers-Combray, en in het werk van Faulkner (Yoknapatawpha County), van Raabe (het Harz-gebergte), van Fontane (het gebied rondom Berlijn), van Thomas Hardy (Wessex), van Gotthelf (het Emmental) en van vele, vele anderen (Carson Mc Cullers, Flannery O'Connor, Mark Twain, F. Bordewijk) vormt een tot in de kleinste details beschreven oerprovinciaal milieu de achtergrond voor groots literair werk. Als hier te lande een Nederlands criticus waarderend over het Revisor-proza schrijft: ‘De verhalen zijn gesitueerd in een on-Nederlandse omgeving en sfeer’, dan vind ik dat een twijfelachtig compliment. Een Nederlandse schrijver die de Nederlandse sfeer en omgeving in zijn werk verloochent en zijn best doet om ‘internationaal’ te zijn, kan nooit een Proust, Faulkner of Fontane worden, daar ben ik van overtuigd. En ook nooit een Victor Astafjev.

Diens verhalenbundel De keizervis is namelijk ook zo'n voorbeeld van het werk van een schrijver dat gesitueerd is in een tot in de kleinste details beschreven provinciaal milieu dat de auteur vanaf zijn vroegste jeugd heeft leren kennen: het gebied rondom de stad Igarka aan de Jenisej in Noordwest Siberië. Deze streek wordt door Astafjev met grote liefde, en met het typische heimwee van iemand die terugverlangt naar zijn geboortestad, maar toch wegblijft, tot in details beschreven. Daarbij wordt vooral het leven van stropers en steurvangers in kaart gebracht. Astafjev zegt in het laatste verhaal dat het eerste wat hij voor ogen kan halen als hij aan zijn geboortedorp denkt, met vis te maken heeft. Het zal wel geen toeval zijn dat het mooiste verhaal uit de bundel, het titelverhaal ‘De keizervis’, gaat over een man die een zeldzaam grote steur vangt, maar deze niet uit het water kan trekken. In plaats dat de man de steur in zijn bootje weet te hijsen, ziet de steur er kans toe de man in het water te trekken en dan liggen steur en man naast elkaar en beschrijft Astafjev hoe de steur, die iets zoekt om tegen aan te liggen, zich tegen het lichaam van de drenkeling aanvlijt. De visser verdrinkt overigens niet, maar moet zijn keizervis wel laten gaan. In feite al een oeroud thema, dat ook in Moby Dick en The old man and the Sea werd behandeld. Maar Astafjev weet er een nieuwe vorm aan te geven doordat hij vertelt hoe man en vis als geliefden naast elkaar in het water liggen.

Victor Astafjev

Twee dingen vallen op in dit omvangrijke werk. In de eerste plaats dat de verhalen eigenlijk geen verhalen zijn (ze missen gewoonlijk een pointe, De keizervis is een uitzondering), maar lange gedegen beschrijvingen van het leven van stropers, van de barre omstandigheden in Siberië, en van de ook daar al optredende milieu-verontreiniging. Tegen het laatste is dit boek in feite één grote aanklacht. In het tweede deel van het boek wordt het leven van één stroper, de nog menselijke Akim beschreven.

Landschappen

In de tweede plaats valt op dat het boek zulke lange natuurbeschrijvingen bevat. Soms zijn die beschrijvingen niets anders dan opsommingen van kruiden: ‘Rondom bloeiden ook de koekoeksbloemen, de venusschoentjes, het wintergroen en het hartekruid en in de dalen waar de sneeuw lang was blijven liggen, kwakkelden de anemonen en de helmbloemen maar in het levendige gras stak reeds de ereprijs zijn gegroefde bladeren omhoog.’ (Als je in een Nederlands verhaal of Nederlandse roman zulke beschrijvingen zou verwerken, kreeg je meteen straf van critici als Tom van Deel en P.M. Reinders, maar ik vind zulke opsommingen alleen al vanwege hun documentaire betekenis interessant). In de meeste gevallen weet Astafjev wel degelijk iets bijzonders te maken van zijn beschrijvingen. Zo vertelt hij uitvoerig over hoornaars in de volgende bewoordingen: ‘Die zijn in deze streken bijna zo groot als mussen, ze hebben draaiende fosforkoppen, afhangende achterlijven met zebrastrepen en angels als rangeerhaken - en erger dan een rangeerster staken ze die in je rug of zo iets. De hoornaars cirkelden boven het bootje en zoemden als straaljagers en op hun koppen zag je een groen schijnsel als bij een taxi.’ Volgens een criticus als Van Deel mag je zo'n hoornaar nooit zomaar laten optreden, zo'n dier moet dan verband houden met het hoofdthema van het werk, mag niet ‘leeg’ genoemd worden. Maar gelukkig schrijft Astafjev niet van dat overbewuste proza waarin elk detail betekenis heeft en is afgestemd op het als een legpuzzel in elkaar gezette verhaal. Gelukkig zijn dit nog echte, boeiende, menselijke verhalen en staat dit werk ver af van het horlogermakersproza dat Van Deel bewondert.

In verband met deze landschapsbeschrijvingen is al eens de naam Toergenjev gevallen. Zeker: Toergenjev heeft ook prachtige landschapsbeschrijvingen gegeven, maar Astafjev schrijft veel minder sierlijk, veel rauwer, veel ongekunstelder. Zijn landschapsbeschrijvingen hebben ook weinig gemeen met die van Gontsjarov, die vooral in De steile helling en Het fregatschip Pallas magnifieke evocaties van de natuur gaf. Nu ligt het ook niet zo voor de hand om aan Toergenjev of Gontsjarov te denken, want hun beider werk speelt niet in Siberië (al is Gontsjarov na zijn tocht met het fregatschip wel door Siberië heen gereisd). Nee, dit werk van Astafjev doet, ook vanwege het karakter van het beschreven landschap, heel sterk denken aan Jack London. Wat die over de barre levensomstandigheden van goudgravers in Canada schreef, onder andere in The call of the wild en White Fang, heeft Astafjev vast en zeker ten voorbeeld gediend. Jack London is immers in Rusland de meest gelezen buitenlandse schrijver; de Russen schijnen achttien miljoen van zijn boeken te hebben gekocht. In ieder geval zou de volgende beschrijving uit het werk van London afkomstig kunnen zijn: ‘In de toendra staken ze een stok of een staaf in de grond en aan de punt bevestigden

Vervolg op pagina 35