Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 14]

Stel dat hij het genie van Kaváfis had!
De nieuwe roman van Alfred Kossmann

Hoogmoed en dronkenschap. Roman. Alfred Kossmann. Uitgever: Querido, 260 p., f35,-

Frans de Rover

Steeds weer blijken schrijvers uit de kille lage landen door een verblijf in zuidelijker streken creatief geïnspireerd te worden. Spanje, Italië, Griekenland: in heel wat Nederlandse boeken springen de zon en de zee bliksemend open. Voor Alfred Kossmann is het Griekse Aegina het eiland van zijn dromen. Toen hij er in 1976 na vijftien jaar terugkwam schreef hij over zijn belevenissen het autobiografische verslag Weerzien van een eiland (1977). Het boekje maakte een authentieke en overtuigende indruk omdat Kossmann zo direct en eerlijk mogelijk zijn eigen ervaringen boekstaafde. Hij kwam er uit naar voren als een schrijver die vergroeid was met de literatuur, als een man voor wie literatuur en werkelijkheid inwisselbaar waren. Met veel ironie schetste hij ook een beeld van de kleurrijke kunstenaarskolonie op Aegina, van de lieden die immer bezig waren met ‘iets geniaals’, de perfecte roman bij voorbeeld. Toen al verzuchtte hij dat hij nadien nooit onder enig werk van literair belang de datering ‘Aegina 197.’ had aangetroffen.

Met Hoogmoed en dronkenschap lijkt hij nu zelf in die lacune te willen voorzien. Maar een perfecte roman is het niet geworden; zelfs niet een (volgens de achterflap) ‘vooral humoristische roman’. Ondanks soms amusante moedwil en misverstand tussen een stelletje mislukte of miskende genieën, vrouwen en minnaars op een warm, door alcohol overgoten eiland, is het vooral een vervelende, zich voortslepende roman geworden. De luttele bladzijden in Weerzien geven een pregnanter beeld van ‘het zinloze leven’ op het eiland dan de vele, vele pagina's quasi-diepzinnig gepraat in dit boek.

Alfred Kossmann, tekening Siegfried Woldhek

De mislukking van de roman is in de eerste plaats te wijten aan de uitwerking van het gekozen vertelperspectief. Enerzijds worden mensen en gebeurtenissen waargenomen door de vertaler-levenskunstenaar Philip Horst, anderzijds door de Rotterdamse huisvrouw-whiskymoeder Annie Verschure-Plats. Maar nergens maakt Kossmann gebruik van de contrast- en/of correctiemogelijkheden die een dergelijk dubbelperspectief biedt. De twee Nederlanders kouten en kibbelen dat het een aard heeft, zonder dat hun waarnemingen ooit in een werkelijke spanningsrelatie komen te staan. Dat is nog niet alles. Philip en Annie worden op hun beurt weer ‘waargenomen’ door een neutrale vertelinstantie (het verhaal wordt in de derde persoon verteld) die evenmin de lezer weet te activeren door bij voorbeeld met kommentaar ‘in te grijpen’. Hoewel, er zijn passages waarin het onduidelijk is voor wiens rekening een mededeling gedaan wordt. Wanneer Philip met een vrouw zit te praten, wordt de dialoog plotseling onderbroken door: Vrouwen waren bijna altijd aardig voor hem, op den duur, na aanvankelijk schuw en nors te hebben geleken. Ze verwachtten als ze hem zagen, een lange man met donker krulhaar, dat hij vrouwen jaagde en voelden zich beledigd wanneer hij het niet deed en daarna gevleid omdat hij het niet deed en dan smoorverliefd omdat hij zoveel wist en ten slotte teleurgesteld want je went aan alles. Is dit een gedachte van Philip (die daarmee zich zelf zou typeren), is dit informatie van een neutrale, alwetende verteller achter de rug van Philip om: wie typeert hier wie? Uit de context wordt het niet duidelijk. Het resultaat van Kossmanns vertelwijze is een spanningloos, vlak geheel. In zo'n geval zou het boek ‘gered’ kunnen worden door het inhoudelijk belang van de handeling zélf, door de confrontatie van de wereldbeelden van de personages. Maar ook de uitwerking van dat laatste roept niet anders dan een gevoel van matheid op.

Sleutelfiguur in het verhaal is Philip Horst, part time vertaler, full time intellectueel, die al tien jaar op Aegina woont en nu zijn huis deelt met de Amerikaanse George, schrijver zónder publikaties maar mét geniale ideeën over de conceptie van science-fiction literatuur. George heeft een moeizame verhouding met de twintig jaar oudere Gertrud, een volgens de geruchten zeer bemiddelde Duits-Amerikaanse met een onduidelijk verleden. Dan verblijft op het eiland de al eerder genoemde Annie, prettig gestoord, met haar echtgenoot Hans die als uitgerangeerde manager in snel tempo paranoïde wordt. Ten slotte arriveert de recalcitrante dochter van dit echtpaar, Rietje, die zich in het wilde Amsterdam heeft laten bezwangeren door een naïeve Surinaamse timmerman en nu dus als Bewust Ongehuwde Moeder pa en ma komt lastig vallen. Gecompleteerd met nog wat couleur locale: ziedaar de ‘setting’ van de menselijke drama's. Kossmann laat dan tussen deze figuren, in steeds wisselende duo's, allerlei obligate emoties van liefde en jaloezie plaatsgrijpen en presenteert als rots in de branding: de levenswijze Philip. Deze pendelt voortdurend van de ene overspannene naar de andere, sussend en troostend, maar waar de alcohol zo constant en vooral in zulke onvoorstelbare hoeveelheden vloeit als blijkbaar op Aegina, is dat natuurlijk dweilen met de kraan open.

Wijsheid

Een humoristische roman! Dat had het kunnen zijn. Sommige situaties zijn inderdaad komisch, een zekere tragische ironie ontbreekt evenmin, maar net als bij het perspectief lijkt Kossmann ook hier op twee gedachten te hinken: enerzijds een lichtvoetig beeld geven van het hopeloos dwaze mensengefladder op een Grieks eiland, anderzijds wel degelijk een verhaal schrijven dat ‘wijsheid’ bevat. Dat laatste zit uiteraard niet in de ideeën die Annie Verschure-Plats ventileert (zij is immers altijd dronken), maar in de uitspraken en gedachten van Philip. Hij is een man voor wie de literatuur leeft, voor wie de werkelijkheid via de literatuur benaderd kan worden. Zijn omgang met de andere personages zit dan ook vol met door hen niet be-

[p. 15]

grepen literaire verwijzingen en toespelingen. Philip wordt geïntrigeerd door de Griekse dichter Kaváfis; zijn fascinatie voor diens persoon en poëzie gaat zo ver dat hij anderen waarneemt, niet met de ogen van Kaváfis maar met de ogen van personen uit de gedichten van Kaváfis. Het langs de weg van de literatuur waarnemen van mensen en gebeurtenissen om hem heen maakt hem tot een buitenstaander in het weinig subtiele, ongeletterde gezelschap. Philip twijfelt aan de juistheid van zijn observaties omdat hij die niet werkelijk onder woorden kan brengen. Stel dat hij het genie van Kaváfis had! Dan zou hij in één anekdotisch gedicht formuleren wat hij zo scherp waarnam en nu juist niet kon formuleren.

De vraag naar juiste formuleringen vormt het leitmotiv van de roman. Die vraag wordt toegespitst op een vertaalprobleem in Kaváfis' gedicht ‘Dareios’, waarin de dichter Phernázes bezig is een epos over de koning der Perzen te schrijven. Wat heeft Dareios gevoeld op het moment dat hij het koningschap aannam: hoogmoed misschien en dronkenschap; toch niet - veeleer / iets als een vol begrip van het ijdele van alle grootheid (vertaling G.H. Blanken)? Het gaat om het Griekse woord ‘hyperopsia’: moet dat positief vertaald worden met ‘hoogmoed’ of negatief met ‘arrogance’ (in de Engelse vertaling van Rae Dalven)? Welke zijn de juiste woorden voor het uitdrukken van menselijke gevoelens en emoties? Velt Kaváfis zélf een oordeel of laat hij opzettelijk de dichter Phernázes oordelen? In zijn omgang met anderen probeert Philip een antwoord op dit soort vragen te krijgen, niet als deelnemer aan de erotische wirwar maar als observator die er weliswaar bij betrokken wordt maar toch op grote, vooral intellectuele afstand blijft. Die afstand wordt geaccentueerd door wat hij zelf zijn ‘pan-erotiek’, wortelend in ‘mythische tijden’, noemt: Ik ben altijd verliefd en op alles (...) Ik ben de hele dag door verliefd. Het kan op een jonge vrouw zijn, heel gewoon, maar ook op een jongen of op een boom of op een berg (...) Al naar gelang mijn stemming en het object kan die erotiek sentimenteel, wellustig of agressief zijn of dat alles tegelijk. Als ik me liet gaan sloten ze me op in een gekkenhuis. Maar juist met die wetenschap heeft hij zich zelf, ondanks stevige vuurwaterconsumptie, volledig in de hand; hij beseft dat hij altijd een eenling zal blijven: Dat is de ellende van die panerotiek. Vervulling van de begeerte is een bruut compromis.

Met de complexe figuur van Philip lijkt Kossmann een manier van kijken, een manier van leven en sublimeren te hebben willen schetsen. Ten opzichte van de andere personages is Philip begenadigd met bijna een overdosis aan subtiliteit en relativeringsvermogen. Waarom dan in hem niet de strijd van één tegen allen, van geest tegen wereld verbeeld? Waarom houdt de verteller zich letterlijk neutraal? Door het gekozen vertelperspectief en door het clichématige van de overige personages en hun sores, verliest ‘de wijsheid’ het nu glansloos, spanningsloos van de trivialiteit.

In Weerzien van een eiland meldt Kossmann dat hij in 1961 op Aegina zijn roman De misdaad voltooide, en het zal wel door al die liefde en het felle licht zijn gekomen dat ik me van de publikatie wat voorstelde, volkomen tegen mijn natuur. Het werd een desillusie. Ik weet niet wat Kossmann zich van deze publikatie voorstelde; ik had er na zijn recente O roos, je bent ziek en Geur der droefenis heel wat van verwacht. Maar met al die liefde in dat valsschelle licht is dit boek voor mij in ieder geval een desillusie geworden.