Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 12]

Verleden, wraak, verwondering
De nieuwe roman van Emile Ajar vertaald

De luimen van koning Salomon Emile Ajar, vertaling Jenny Tuin Uitgever: Arbeiderspers, 270 p., f36,50

Ed Jongma

Vertrouwdheid met het werk van een kunstenaar maakt ongetwijfeld dat diens stijl iets herkenbaars krijgt. Maar toch zijn er gradaties in het gemak waarmee kunstenaars zich laten herkennen. En dat is vaak heel raadselachtig. Waardoor komt het bij voorbeeld dat trompettisten als Maurice André en Miles Davis onmiddellijk herkend worden, ook bij oppervlakkige kennis van hun spel? Het is niet alleen een kwestie van techniek. Bij André speelt dat zeker een rol, maar in het geval van Miles Davis zijn er trompettisten die technisch begaafder zijn en toch aanzienlijk moeilijker herkend worden. De ‘toon’ lijkt hier doorslaggevend, een toon die zo eigen is dat hij nauwelijks valt te imiteren.

Dit zelfde geldt waarschijnlijk voor een dichter als Slauerhoff, maar voor het proza van Vestdijk ligt het weer anders: ook onmiddellijk herkenbaar, maar de herkenbaarheid is hier gemakkellijker te herleiden tot de manier waarop hij zijn zinnen opbouwt - beweringen voortdurend relativerend door alternatieve mogelijkheden te geven - en tot een daarmee samenhangend, eigen, woordgebruik. Zo zou de term ‘ook al’ als de paraaf van Vestdijk kunnen gelden. Imitatie is hier eenvoudiger, en is een voortdurend gevaar voor iemand die veel en bewonderend in Vestdijk heeft gelezen. Dit zou bij een aantal hedendaagse auteurs zonder veel problemen kunnen worden aangetoond.

Bij het proza van Emile Ajar is de herkenbaarheid, die zeer groot is, terug te voeren tot zowel woordgebruik als toon, waarbij het woordgebruik in dienst staat van de toon. Ajar heeft een kinderlijke onbevangenheid ten opzichte van de taal. Het is of hij voortdurend bezig is de wereld voor zich zelf te ontdekken en daar verslag van uitbrengt in een taal die daarvoor ook weer ontdekt moet worden. Het leidt ertoe dat woorden vaak in een net even andere betekenis of context gebruikt worden dan in de gangbare. Zijn proza krijgt daardoor iets opmerkelijk fris en verrassends. In een eerder boek, Pseudo, laat hij een psychiater zeggen dat zijn naam, Ajar, in het Engels ‘openstaand’ betekent, en dat het wijst op een grote kwetsbaarheid. Die kwetsbaarheid is er stellig, maar dan toch als onderdeel van het ruimere begrip ontvankelijkheid. Ajar registreert op heel gevoelige wijze zijn omgeving en de invloeden die daarvan uitgaan.

Zijn laatste boek, De luimen van koning Salomon, is het verhaal van de jeugdige Marcel Kermody, taxichauffeur en klusjesman, die in dienst treedt van Salomon Rubinstein, een voormalige Parijse broekenkoning die nu, op zijn vierentachtigste, een soort Haroen al Raschid is geworden, die oude, eenzame mensen geschenken laat bezorgen: ‘...ik ging regelrecht naar de kamers van monsieur Salomon, die me elke dag een lijst gaf van te halen boodschappen en te bezorgen cadeaus, want hij stortte zijn goede gaven uit over alle menselijke gevallen die hem ter ore kwamen, in tegenstelling tot iemand anders die ik niet ken en ik kies dus geen partij, ik wil gelovige mensen niet kwetsen en bovendien hebben ze op G7 een chauffeur gehad die in het zestiende arrondissement op de hoek van de rue de l'Yvette en de rue du Docteur Blanche door geloofsovertuiging is getroffen.’ Een vriend van Marcel, de betweterige Chuck, ziet in Salomon een plaatsvervanger voor de ‘iemand anders’ uit het citaat hierboven. In het fraaie proza van Ajar wordt dat: ‘Volgens Chuck houdt koning Salomon zich bezig met plaatsvervanging en interim, aangezien de voor de functie aangewezen persoon er niet is, en hij wreekt zich op Hem door Hem te vervangen, o, Hem zodoende op zijn afwezigheid te wijzen.’

[p. 13]

Emile Ajar

Maar Salomon blijkt nog wel andere oogmerken te hebben. Een van zijn vaste ‘cliënten’ is namelijk Cora Lamenaire, een voormalige cabaretzangeres uit de grote tijd van Mistinguett en Frehel, en de attenties aan haar zijn in feite eveneens een subtiele wraakoefening. Voor de oorlog hadden zij een verhouding, maar toen Salomon moest onderduiken - hij had kunnen uitwijken naar Portugal, maar Cora wilde niet mee - werd zijn plaats naast haar ingenomen, interim en plaatsvervanging, door een SS'er die gespecialiseerd was in het opsporen van joden. Cora's ‘verzetsdaad’ waardoor zij Salomon het leven redde naar zij zelf zegt, bestond eruit, dat zij niet het onderduikadres van Salomon aan haar oorlogsvriend bekendmaakte. Dat Salomon dit verhaal even anders taxeerde, blijkt uit haar relaas aan Marcel: ‘“Toen we naderhand de zaak hebben uitgepraat heb ik hem eraan herinnerd, ik zei monsieur Salomon, je bent ondankbaar, ik heb je niet aangebracht. Dat trof hem. Hij werd spierwit. Ik dacht zelfs dat hij een beroerte zou krijgen. Maar helemaal niet, in tegendeel, hij begon te lachen.” “De lach is zijn waardevaste belegging.” “Ja, hij begon werkelijk te lachen en hij zei tot ziens, Cora, ik wil je niet meer zien.”’

De wraak van Salomon schuilt in de attenties waarmee hij Cora via Marcel blijft bestoken en die zijn herinnering bij haar levend houdt, terwijl hij zelf daardoor ook voortdurend op de hoogte blijft van haar situatie en lotgevallen. Marcel, die op de bres staat voor alle bedreigde diersoorten en daar ook maar uit een oogpunt van rechtvaardigheid de oude, vereenzaamde mensen toe rekent, vat een groot medelijden op voor de aan lager wal geraakte zangeres die enkel nog teert op haar herinneringen en machteloze fantasietjes koestert over een ‘come-back’, en uit dit gevoel begint hij ook een verhouding met haar. Hij wil haar haar leeftijd doen vergeten. Het is niet ‘persoonlijk’ bij hem, maar ‘algemeen’, zoals hij het uitdrukt. Problemen ontstaan, als hij verliefd wordt op een leeftijdgenote, en een wat moeizaam dubbelleven moet gaan leiden. Koning Salomon reikt dan een reddende hand door zijn oorspronkelijke plaats bij Cora weer in te nemen, wat opgevat kan worden als een uiteindelijke erkenning van het feit dat hij geen heel leven meer voor zich heeft, maar in ieder geval toch wel een verleden achter zich, waar dan maar het beste van gemaakt moet worden.

Ajars onbevangenheid ten opzichte van de taal lijkt hij in Koning Salomon overgedragen te hebben op Marcel Kermody. Diens voortdurende opzoeken van woorden in woordenboeken zou althans hiermee in verband gebracht kunnen worden. De taal moet opnieuw ontdekt worden, en de omschrijvingen die het woordenboek geeft krijgen vaak een bijna magische betekenis, waar de angstaanjagende werkelijkheid mee bezworen kan worden. De overdracht wordt makkelijk gemaakt door het feit dat het boek in de eerste persoon is geschreven, waardoor schrijver en verteller in stylistisch opzicht noodzakelijkerwijze samenvallen.

De toon van verwondering over het leven en over de wereld die uit het proza van Ajar spreekt zal, lijkt mij, de vertaler of in dit geval vertaalster nogal eens voor problemen plaatsen omdat de nuances vaak erg subtiel zijn. Bij de bespreking van Een heel leven voor je heb ik Jenny Tuin al geprezen voor haar vertaling en ook nu ben ik weer zeer onder de indruk van wijze waarop zij erin geslaagd is deze toon in het Nederlands over te brengen. Haar vertaling is qua stijl en stemming volstrekt Ajar gebleven, waardoor deze schrijver zonder noemenswaardig verlies toegankelijk is geworden voor de Nederlandse lezer.