Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 10]

De vernuftige Mrs. Behn
De effectieve allure van de eerste Engelse toneelschrijfster

Reconstructing Aphra A Social Biography of Aphra Behn door Angeline Goreau Uitgever: Oxford University Press, 339 p., f56,55 Importeur: Nilsson & Lamm

Diny Schouten

‘Jongedames, zou ik zeggen, en let alsjeblieft op, want ik ben toe aan de samenvatting, jullie zijn volgens mij schandalig onwetend. Jullie hebben nooit een ontdekking gedaan van enig belang. Jullie hebben nooit een imperium aan het wankelen gebracht of een leger ten strijde aangevoerd. De toneelstukken van Shakespeare zijn niet van jullie hand, en jullie hebben nooit een barbaars ras kennis laten maken met de zegeningen van de bschaving. Wat is jullie excuus?’

Is er een excuus? Niet volgens Virginia Woolf, die aan het einde van haar lezing concludeert dat er voor vrouwen slechts weinig nodig is om zich met de wereld te bemoeien: vijfhonderd pond per jaar, eigenhandig te verdienen, een kamer voor je zelf en de moed om de deur ervan op slot te doen. In die lezing, A Room of One's Own (1928), wordt ook een bemoedigend voorbeeld genoemd: de zeventiende eeuwse schrijfster Aphra Behn (1640-1689), aan wie lukte wat zelfs Shakespeare niet gekund had - te leven uitsluitend van de pen.

Voor mij was Mrs. Behn niet meer dan een naam, ooit opgevangen uit andere lezingen over vrouwen en literatuur, van Hella Haasse of van Annie Romein, waarin ze vrij plichtmatig wordt opgesomd. Annie Romein vermeldt - gegeneerd? - dat ze haar lectuur niet kan aanbevelen. Maar juist het gebrek aan schaamte maakt de geschriften van de ‘goddelijke Astrea’, zoals tijdgenoten haar noemden - haar puriteinse tegenstanders kozen voor ‘the lewd widow’ (de wulpse weduwe) - uiterst aantrekkelijk.

Naar de pen greep ze overigens niet onmiddellijk. Toen Aphra (of Eaffra) Johnson zonder middelen van bestaan achterbleef als weduwe van een ‘eminent’ Londens zakenman, liet ze zich door Arlington, Secretary of State (minister van Buitenlandse Zaken) van Karel II als spionne uitzenden naar Antwerpen. Mr. Behn (spreekt uit: Ben) was naar alle waarschijnlijkheid een van de vele (70.000!) slachtoffers van de grote Londense pestepidemie. Verdere gegevens over hem ontbreken, zoals er ook in de biografie van Aphra Behn veel gaten zitten.

Aphra Behn, gravure toegeschreven aan Mary Beale

Handschrift van Aphra Behn

Over haar afkomst bestaat weinig overeenstemming. Ze zou in 1640 geboren kunnen zijn als dochter van een barbier uit Canterbury. Maar, zoals haar meest recente biografe, Angeline Goreau, uiteenzet, haar ongewone geletterdheid maakt zo'n lage geboorte ongeloofwaardig. Aphra zelf claimt dat ze een ‘gentlewoman by birth’ was. Goreau speculeert dat haar moeder min was voor een Lady Willoughby, van wie ze een natuurlijk kind zou kunnen zijn. De familie Johnson genoot in ieder geval de bescherming van een Lord Willoughby, door Karel II benoemd als gouverneur van een nieuwe kolonie: Suriname. Aphra's vader, door Willoughby als ‘lieutnant-general’ naar Suriname gehaald, stierf tijdens de overtocht, die hij met vrouw en kinderen maakte. Aphra verbleef vrijwel zeker ongeveer een jaar in Suriname. Ze kan er al de ‘roman’ hebben geschreven die nu als haar beste wordt beschouwd: Oroonoko or the Royal Slave, maar die ze pas in 1688 publiceerde. Angeline Goreau komt met overtuigend materiaal dat het verblijf in Suriname géén fictie is, zoals veelal is aangenomen.

Superieure ironie

Oroonoko, het enige nog verkrijgbare verhaal dat ik van haar vinden kan (in Everymans Library) is een tragisch-romantische ‘waar-gebeurde’ vertelling over een geciviliseerde Afrikaanse prins, naar Suriname verkocht als slaaf. Behns beschrijving van de slavenhandel moet accuraat zijn, volgens Goreau. Het morele standpunt dat de schrijfster inneemt, was hoogst ongebruikelijk. Ze contrasteert het portret van haar ‘nobele wilde’ met de weerzinwekkende hypocrisie van de christelijke slavenkapiteins en de verliederlijkte en wrede kolonisten, op een toon vol superieure ironie. In Frankrijk, waar het in 1745 voor het eerst vertaald werd, beleefde Oroonoko in dezelfde eeuw nog acht drukken. Goreau vermeldt dat de catalogi van privé-bibliotheken uitwijzen dat het daar een van de best verkochte boeken van de achttiende eeuw moet zijn geweest - maar nu totaal vergeten. Angeline Goreau legt verband tussen Aphra Behns revolutionaire aanval op de slavenhandel en haar protesten tegen de even onderworpen positie van vrouwen. Die parallel is heel duidelijk in een laat filosofisch gedicht, The Golden Age, een pindarische ode op de ideale staat van de niet-geciviliseerde maatschappij:

‘Monarchs were uncreated then,
Those arbitrary rulers over men:
Kings that made laws, first broke 'em, and the gods
By teaching us religion first, first set the world at odds.

(...)
Right and property were words since made,
When power taught mankind to invade:
When pride and avarice became a trade;
Carried on by discord, noise and wars,
For which they bartered wounds and scars;
And to inhance the merchandize, miscalled it, fame.
And rapes, invasions, tyrannies,
Was gaining of a glorious name:
Styling their savage slaughters, victories;
Of the ill-natured busy great,
Nonsense, invented by the proud...
Thou wert not known in those blest days.’

Goreau buigt zich vooral over de passages in het gedicht waarin ook de seksuele moraal wordt ontleed als valse ideologie, als al het andere op trots en macht gebaseerd: Honour! Thou who first didst damn/ A woman to the sin of shame.’

De heersende seksuele code, de ‘sin of shame’, moet de levendige en aantrekkelijke Aphra het leven lastig hebben gemaakt, maar ze maakt niet de indruk dat ze zich daar veel aan

[p. 11]

gelegen heeft laten liggen. Al in Suriname maakte ‘Astrea’, zoals ze zich zelf al noemde - naar de pastorale heldin uit Honoré D'Urfés L'Astrée - furore door een openlijke verhouding met een republikeinse balling, William Scot. Toen Scot later ging spioneren voor de Staten van Holland werd Aphra, toen zesentwintig jaar en al weduwe, naar Antwerpen uitgezonden om de gangen van haar ex-amant na te gaan, hem ertoe te bewegen om over te lopen naar de Engelsen, en bovendien om te spioneren bij uitgeweken en ongetwijfeld samenzwerende Cromwelliaanse ‘dissenters’.

Aphra's missie mislukte, hoewel ze goed werk moet hebben verricht door Arlington op de hoogte te stellen van De Witts plannen om de Thames af te sluiten (de voor de Hollanders zo succesvolle tocht naar Chatham), maar haar informatie moet door hem zijn weggehoond. Frustrerend was dat Aphra bovendien zelfs niet genoeg geld kreeg om Scot, die naar Holland was afgereisd, te volgen. Haar smeekbeden om geld werden eenvoudigweg niet beantwoord. Wanbetalingen waren onder Karel II zeer gebruikelijk, schrijft Goreau. Er was wel altijd geld voor diens vele maîtresses, maar in overige staatszaken was er sprake van ontstellend wanbeheer. Een illustratieve anekdote is bekend uit het dagboek van Samuel Pepys: een van Karels meest getalenteerde musici was gestorven ‘for mere want’. Pepys vermeldt dat de arme man vijf jaar gage tegoed had.

Profijt

In Antwerpen raakte Aphra Behn door schulden in penibele omstandigheden. Haar uitgaven, verzekert Goreau, waren allerminst extravagant in vergelijking met die van andere agenten. Toen ze nota bene teruggeroepen werd, moest ze honderdvijftig pond lenen om uit Antwerpen te kunnen vertrekken. In Londen werd ze kort daarop gevangen gezet, omdat ze niet in staat was die schuld te voldoen. Het is niet bekend of Karel II haar uiteindelijk heeft vrijgekocht. Wel moet op dat punt in haar leven haar literaire carrière begonnen zijn.

Ze was bijna dertig toen ze zich meldde bij ‘The Duke's Company’ met een toneelstuk, The Forced Marriage, or the Jealous Bridegroom. Het stuk werd in produktie genomen en haalde zes opvoeringen. Naar de maatstaven van de tijd was dat een zeer behoorlijk succes. Goreau schrijft dat voor een stuk dat meer dan acht dagen zou lopen, een groot deel van het theaterbezoekende publiek twee keer zou hebben moeten komen. Maar vaak haalde een stuk de derde opvoering niet. Tragisch voor de auteur want de opbrengst van de derde dag was voor hem. De recettes konden 100 tot 150 pond bedragen, een enorm bedrag. Aphra Behn, wier stukken, in de gloriedagen van de Restauratie vrijwel altijd met succes werden opgevoerd, moet een tijdlang zeer bemiddeld zijn geweest.

Als schrijvende vrouw, een die zich niet in anonimiteit verschool, moet ze een bezienswaardigheid zijn geweest. Nog uitzonderlijker was dat ze zich nimmer excuseerde voor haar sekse, wat veel schrijfsters van haar dagen gewoon waren te doen. Integendeel, ze moet er onmiddellijk de kans in hebben gezien om er het volle profijt uit te halen. De proloog van het eerste toneelstuk, The Forced Marriage begint al strijdlustig: ‘Beauty alone goes now at too cheap rates;/ And therefore they, like wise and politic states,/ Court a new power that may the old supply,/ To keep as well as gain the victory/ They'll join the force of wit of beauty now.’ Over het: ‘beauty alone goes now at too cheap rates’, heeft Goreau lange sociologische uitweidingen ingelast in haar boek, die duidelijk maken hoe letterlijk het waar was dat de marktprijzen voor vrouwen, om het zo maar eens te noemen, gedaald waren. De bedragen die ouders moesten betalen om hun dochters uit te huwelijken, werden bij een enorm vrouwenoverschot steeds hoger, terwijl de ‘jointures’, de weduwenpensioenen die er in feite mee werden gekocht, naar verhouding daalden. Een bestaan buiten het huwelijk was voor vrouwen zo goed als onmogelijk, er waren geen banen, handwerksters of dienstmeisjes verdienden een loon dat ver beneden het bestaansminimum lag. Het aantal hoeren, vrijwel allemaal levend op de rand van de hongerdood, steeg tot gigantische hoogte. Onder die omstandigheid waren vrijwel alle huwelijken gedwongen.

De koehandel die het huwelijk vaak was, heeft Aphra Behn vaak belachelijk gemaakt, maar om zoals Goreau, uit de plots van haar traditioneel-romantische pastorales te concluderen dat Behns kritiek verder zou reiken dan die uit vergelijkbare stukken van mannelijke collega's, lijkt wat ver gezocht. Plots zoals die van The Forced Marriage, waarin de held of heldin, altijd van hoge geboorte, ontsnapt aan een huwelijk met een niet zelf gekozen kandidaat, waren overbekend. Het thema was zó traditioneel, dat zelfs Goreau spreekt over een cliché, dat allang de mogelijkheid bood om geparodieerd te worden.

Naar de mode van de tijd waren ook Behns overige zestien toneelstukken, waaronder een paar bombastische melodrama's, en de overige in een genre waarvoor Aphra's ‘wit’ uitstekend geschikt bleek: comedies, vol obsceniteiten en toespelingen op actuele gebeurtenissen. Uiteraard veroorzaakte hun gebrek aan kuisheid groot schandaal, evenals de galante reputatie van de auteur zelf. Mrs. Behn leed ongetwijfeld aan syfilis, maar ze kreeg dat in spotverzen ook erg vaak naar het hoofd geslingerd.

Opwindende lectuur

Over haar affaires was ze allerminst terughoudend, ze publiceerde gedichten waarin het voor de tijdgenoten niet erg moeilijk viel te ontdekken aan wie ze gericht waren. Goreau citeert een gedicht, The Disappointment, waarin Aphra zich vrij pleit van schuld aan een voortijdige ejaculatie. Dat gedicht werd postuum gepubliceerd, in een pirateneditie, maar er waren andere, over even concrete onderwerpen, die niet alleen in manuscript onder haar libertijnse vrienden circuleerden.

Met een John Hoyle, ‘advocaat van Gray's Inn’, had ze een tien jaar durende, gepassioneerde verhouding. Onder zijn promiscuïteit en verontachtzaming moet ze geleden hebben. Hoyle wordt beschreven als uiterst aantrekkelijk en seksueel bijzonder aktief. Dat hij werd aangeklaagd wegens sodomie, met een poelier nog wel, moet, naar Goreau aannemelijk maakt, niet als al te ongebruikelijk of shockerend voorgesteld worden.

Goreaus reconstructie van de ‘vernuftige’ Astrea is bij zoveel bizars opwindende lectuur. Ze heeft zich uitstekend gedocumenteerd, maar helaas is ze wat al te begerig om haar heldin allerlei feministische standpunten toe te kennen. En over het in vergetelheid raken van een oeuvre: welke zin heeft het om dat per se aan masculiene conspiratiedrift te wijten? Waar schuilt dan de duistere macht die ook mannen laat delen in dat lot?

Zo te zien was Behn werkelijk niet zo begaan met haar onderdrukte medezusters als Goreau haar ons presenteert: ‘All I ask is the privilege of my masculine part, the poet in me.’ Woede over het gebrek aan seksuele vrijheid, jazeker, en ook over het meten met dubbele standaard, Mrs. Behn heeft er volop op gekankerd, maar te vermoeden valt dat ze - met eer! - vocht voor haar eigen standje. Inderdaad, in talloze spotverzen is ze voor hoer uitgemaakt, maar háár spotverzen lijken ook niet erg kieskeurig in woordkeuze. In plaats van Aphra, zoals Goreau letterlijk doet, te beschrijven in termen als ‘slachtoffer van de dubbele seksuele moraal’, is er alle reden tot tevredenheid over de effectieve manier waarop Behn terugmepte.

Hoe onnodig de klaagtoon is, blijkt uit een in 1977 verschenen biografie van Aphra Behn, van Maureen Duffy (The Passionate Shepherdess, Avon Books). Daarin wordt hetzelfde pesterige rijmpje geciteerd als in de biografie van Goreau. In een wedzang tussen dichters paradeert ook Aphra:

‘The poetess Aphra next show'd her sweet face
And swore by her poetry and her black ace
The laurel by a double right was her own
For the plays she had writ and the conquests she'd won.
Apollo acknowledg'd 'twas hard to deny her,
But to deal frankly and ingeniously by her,
He told her, were conquests and charms her pretence,
She ought to have pleaded a dozen years hence.’

‘Black ace’ betekent vrouwelijk geslachtsorgaan. Maureen Duffy weet te vertellen dat de grap waarschijnlijk afkomstig is van twee van Behns vrienden en beschermers, Rochester en Buckingham, dat de bekoorlijke leeftijd naar de algemene opinie beneden de twintig lag (Aphra was 37), en dat het gedicht heel aardig gelezen kan worden als een compliment voor haar schrijven. Over hetzelfde gedichtje maakt Goreau zich slechts boos over de anonimiteit van de aanval en de onrechtvaardigheid dat de kritiek zich richt op Aphra's uiterlijk.

Zo mogelijk nog sipper is haar commentaar op het grafschrift op de steen waaronder Aphra Behn in 1689 in Westminster Abbey begraven werd, waarschijnlijk afkomstig van John Hoyle. Goreau (die overigens verkeerd citeert, ze laat ‘enough’ weg, dat op de foto van de steen in het boek van Duffy wél te onderscheiden valt) herkent in het tweeregelig gedichtje masculiene wraakzucht en de aankondiging van een posthume literare begrafenis. Duffy, die er ook haar boek mee beëindigt, merkt alleen op, dat Aphra ermee ingestemd zou hebben:

‘Here lies a proof that wit can never be
defence enough against mortality.’