Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 82]

Maatje voorbij
Een nieuwe inleiding in de literatuurwetenschap

Inleiding in de literatuurwetenschap door Jan van Luxemburg, Mieke Bal en Willem Weststeijn Uitgever: Coutinho, 257 p. f 25,-

Rudi van der Paardt

Wie zo'n twintig jaar geleden letteren studeerde, moest voornamelijk veel boeken lezen. Om te controleren of je dat met vrucht had gedaan, stelde bij bepaalde gelegenheden, tentamens genaamd, een docent in het betreffende vakgebied, veelal de professor zelf, vragen over die boeken. Je moest dan de inhoud ervan precies kunnen navertellen en iets over de schrijvers ervan weten. Wie wilde slagen voor zo'n tentamen moest dus een literatuurgeschiedenis bestuderen. Met echte wetenschap had dat allemaal weinig te maken: je hoefde nooit formules te kennen of sommen te maken. Tegenover je vrienden die een echt vak studeerden - ze werden bij voorbeeld dokter of econoom en jij gewoon Neerlandicus - stond je lichtelijk voor gek.

Gelukkig kwam daar in de jaren zestig de literatuurwetenschap. Die bestond al wel langer, zo'n vijfentwintighonderd jaar, maar vaste voet binnen het Nederlandse universitaire onderwijs had die toch niet gekregen. In het voetspoor van sociologen, psychologen enzovoort begonnen professionele literaten te roepen om grondslagenonderzoek: het waarom, wat en hoe van de literatuurstudie. Moeilijke vragen natuurlijk en de antwoorden bleken dan ook heel verschillend. In deze baaierd van onzekerheid verscheen in 1970 een handboek, eenvoudig Literatuurwetenschap geheten, van Frank C. Maatje. Het boek voorzag in een behoefte, werd dan ook snel drie keer herdrukt, en hoewel de ondertitel luidde ‘Grondslagen van een theorie van het literaire werk’, golden Maatjes woorden min of meer als wet. Wie wilde slagen voor een tentamen letterkunde, moest nu geen Knuvelder, maar Maatje lezen. Wie zijn definities van wetenschap, literatuur, structuur niet kende, geen twee types homonymie kon onderscheiden en geen grafiek kon maken van het tempo in Het stenen bruidsbed was gezakt, al kende hij alle romans van Sybren Polet uit het hoofd. Het prestige van de letterenstudent leek met sprongen vooruitgegaan.

In het snel gegroeide kamp van de literatuurtheoretici was men het trouwens met Maatjes uitgangspunten - het literaire werk is autonoom; literair is fictioneel + waardevol - al lang niet meer eens. Vrijwel alle medewerkers Algemene Literatuur Wetenschap schreven hun eigen inleidingen, klappers genaamd, waarin impliciet of expressis verbis duchtig met Maatje werd gepolemiseerd. Ook van buiten de kring der ingewijden werden protesten gehoord. Karel van het Reve hield zijn Huizingalezing (1978) die men misschien het best als volgt kan samenvatten: literatuurwetenschappers (Maatje diende vaak als voorbeeld) kunnen zelf helemaal niet schrijven; zie je door hun ‘nieuwe wartaal’ heen, dan blijken zij eigenlijk ook niets zinnigs te beweren. In het bijna een jaar later verschenen pamflet Grandeur en misère van de literatuurwetenschap bestreed Gomperts, op goede gronden dunkt mij, de argumentatie van zijn Leidse collega, maar in feite onderschreef hij diens stellingen. De in prachtig paars gestoken nieuwe Inleiding in de literatuurwetenschap van Van Luxemburg, Bal en Weststeijn, kan men beschouwen als het resultaat van onderlinge klapperuitwisseling, dus als gezamenlijke stellingname tegenover Maatje, maar ook als een poging de kritiek van de buitenwacht, vertegenwoordigd door Van het Reve en Gomperts, in te dammen.

Omhaal

Ik begin met dat laatste aspect. De inleiding is blijkens het voorwoord vooral bedoeld voor eerstejaarsstudenten. (Nu weet ik niet of het verstandig is in een zo vroeg stadium van de studie met literaire theorieën aan te komen - laten ze eerst maar flink wat boeken lezen, dan valt de theorie in een vruchtbaarder bodem - maar daar gaat het nu niet om). Alleen al met het oog op hun ‘doelgroep’ waren de inleiders gedwongen tot leesbaarheid. Daarin zijn ze over het algemeen goed geslaagd. Soms echter leidt de behoefte om toch vooral duidelijk te zijn tot een irritante redundantie, getuige het volgende fragment: ‘Binnen de wereld van het sprookje is het heel goed mogelijk dat dieren spreken of dat mensen in dieren worden veranderd. De lezer aanvaardt dit omdat het past binnen het voorstellingskader van het sprookje. Hij zou het niet accepteren wanneer iets dergelijks zou gebeuren in een historische roman. Een sprekend dier botst niet met de wetten van de wereld van het sprookje, wel met die van de wereld van de historische roman. Wanneer de auteur daar toch een sprekend dier introduceert is de gecreëerde wereld niet meer consistent met die van een historische roman. Iedere fictieve wereld heeft zijn eigen wetten. Wanneer deze wetten worden overtreden krijgen we het gevoel dat er iets niet klopt.’ Een dergelijke omhaal van woorden (hier kunnen minstens drie zinnen worden geschrapt) doet het niet slecht in de collegezaal, is daar wellicht zelfs noodzakelijk, maar misstaat in een leerboek. We krijgen dan het gevoel dat in de laatste zin zo treffend omschreven is.

De tweede vraag is dus: beweren Van Luxemburg en anderen 1981 alleen onzinnige dingen, waar je als letterlievende niets mee opschiet? Karel van het Reve vond het dwaas dat Maatje zijn boek met een definitie van wetenschap begon. In ‘Wat waren ze kwaad’, opgenomen in Een dag uit het leven van de reuzenkoeskoes, blijkt hij ook de definitie zelf niet je dat te vinden. ‘Ik wil best zeggen waarom ik de definitie van Maatje “wetenschap bedrijven is het op systematische wijze doen van verifieerbare uitspraken” onzinnig vind. Iemand die voorleest uit het telefoonboek is volgens die definitie bezig wetenschap te bedrijven.’ Het tegenvoorbeeld (à la Popper) van Van het Reve deugt natuurlijk niet, want wie een telefoonnummer voorleest doet geen ‘uitspraak’. Dat men in een boek over literatuurwetenschap de componenten literatuur en wetenschap probeert te omschrijven is niet onzinnig, maar noodzakelijk. Het is alleen retorisch-didactisch niet zo handig met zwaar geschut over ‘de wetenschap’ te beginnen, en zogenaamd ter verduidelijking tekeningetjes af te drukken.

Factoren

Terecht beginnen Van Luxemburg en anderen aan de andere kant, met te laten zien wat men in de loop der tijden zoal onder literatuur heeft verstaan, maar wagen zij het niet met een universeel geldende definitie te komen. Wel noemen zij factoren die lezers ertoe brengen een tekst literair te noemen. Fictionaliteit is daar momenteel één van, maar voor de klassieke oudheid gold dat bij voorbeeld helemaal niet. Opmerkingen over wetenschap maken de inleiders natuurlijk ook. Maar zij doen dat wederom niet stipulatief, zoals Maatje, en bovendien op een betere plaats, namelijk aan het slot. Anders dan Maatje hebben zij dan ook een paragraaf over antieke retorica.

Communicatie

Maatjes handboek gaat zeer nadrukkelijk uit van de autonomie van het literaire werk (de rode draad is het begrip structuur), deze nieuwe inleiding gaat uit van de literaire communicatie. Na het zo juist genoemde terreinafbakenende hoofdstuk verschuift de problematiek van de verhouding tekst-werkelijkheid naar tekst-lezer en zo door naar de receptie-esthetica, waar de lezer geheel centraal staat. De aard van deze hoofdstukken is vooral refererend: welke scholen zijn er, welke kritiek is er op hun stellingname, welke mogelijkheden voor verder onderzoek liggen nog open? In het hoofdstuk over de relatie tekst-werkelijkheid worden de begrippen creatio en mimesis niet als contrair (zoals bij Maatje), maar complementair gezien, een visie die niet ver af ligt van die van Gomperts (wat best vermeld had mogen worden). Uitvloeisel van het centraal stellen van de literaire communicatie is een hoofdstuk tekstwetenschap met aandacht voor oude en nieuwe retorica, en daaraan gekoppeld de stilistische problematiek, zaken die bij Maatje niet of nauwelijks aan de orde komen (c.q. nog niet konden komen). Het sterkst tegen diens structuralistische opvattingen gaat het hoofdstuk literaire genres: aangezien niet ruimte en tijd als hoofdcategorieën gelden, maar de taalsituatie als primair geldt wordt de come-back gevierd van de oude, vertrouwde genres lyriek, epiek, dramatiek. Het is een beetje jammer van de aanschaf, maar de student die van Maatje overgaat op Van Luxemburg en anderen kan zijn lineaal, passer en kleurpotlood dus weer opbergen.

Controversieel

In de drie volgende hoofdstukken worden de verschillende genres verder behandeld, waarbij men ook (wel erg) korte analyses aantreft. Het hoofdstuk over verhalende teksten

vervolg op pag. 85