Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 75]

Tastbaar en aanschouwelijk
Poëzie van Anna Achmatova in vertaling

In andermans handen door Anna Achmatova vertaling: Hans Boland Uitgever: Meulenhoff, 84 p. f 19,50

Willem G. Weststeijn

Rond 1910 kwam er een einde aan het symbolisme in Rusland. Het symbolisme had de literatuur een twintigtal jaren gedomineerd en een reeks grote dichters opgeleverd, onder wie Aleksander Blok en Andrej Bjely. Na 1910 is er geen sprake meer van één beweging, maar valt de Russische literatuur uiteen in verschillende groeperingen en richtingen. De belangrijkste hiervan zijn het futurisme, met dichters als Majakovski en Chlebnikov en het acmeïsme, waartoe onder meer Osip Mandelstam en Anna Achmatova behoren.

Achmatova (haar eigenlijke naam is Gorenko) leefde van 1889 tot 1966. Zij groeide op in Tsarskoje Selo, een dorp in de buurt van Petersburg. Na haar eindexamen gymnasium ging ze in Kiev rechten studeren en sloot ze vriendschap met de dichter Goemiljov. Met hem trouwde ze in 1910 en maakte ze een paar reizen naar Frankrijk, waar ze onder de indruk kwam van Modigliani die ze persoonlijk onmoette.

Goemiljov was de leider en woordvoerder van het acmeïsme. In deze beweging hadden zich een aantal dichters verzameld die individueel sterk van elkaar verschilden, maar die het op een aantal programmatische punten met elkaar eens waren. Als reactie op het symbolisme met zijn vage woorden en zijn suggestie van het bestaan van een andere, hogere werkelijkheid achter de waarneembare realiteit, legden de acmeïsten het accent op de concreetheid. Het ging hen in eerste instantie om het beschrijven van concrete ervaringen in heldere, klare taal. De zweverige, vaak op het mystieke gerichte en moeilijk te doorgronden symbolen van hun voorgangers werden definitief afgezworen.

Achmatova realiseerde de eis van tastbaarheid en aanschouwelijkheid die het acmeïsme stelde op een manier die direct sterk aansloeg bij het publiek. Het centrale thema van haar eerste bundels is de liefde. In haar gedichten beschrijft zij liefdesrelaties op een zeer intrigerende manier. Ze geeft maar een paar details: een gebaar, een blik, een summiere achtergrondbeschrijving, een dialoogfragment, een korte constatering van een gevoel. De directe informatie is gering, maar door de manier waarop die geboden wordt kan de lezer een heel verhaal construeren. Door de associatieve verbanden tussen de afzonderlijke details, door de subtiele effecten van ritme, rijm en intonatie wordt duidelijk hoe de geliefden tegenover elkaar staan en worden vooral de wisselende emotionele reacties van de vrouwelijke ik-figuur tot uitdrukking gebracht.

Anna Achmatova,
tekening David Levine

Er klonk muziek onder de bomen,
Onzegbaar treurig was de wijs.
Een frisse, zilte geur hing boven
De oesters in een schaal met ijs.

‘Ik ben een ware vriend!’ zo zei hij,
En raakte even mijn japon.
Die aanraking lijkt o zo weinig
Op een hartstochtelijke zoen.

Zo wordt een vogeltje gestreeld,
Een slanke vrouw te paard beschouwd...
Alleen een rustig lachje speelt
Onder zijn wimpers van fijn goud.

Violen wenen, achter rook
Die zich verspreidt in wijde kringen:
‘Nu ben je dan, God zij geloofd,
Voor 't eerst alleen met je beminde.’

Liefderelaties vormden een wezenlijk bestanddeel van Achmatova's eigen leven. In 1918 scheidde ze van Goemiljov, hertrouwde direct daarop met een archeoloog, die ze enige jaren later verliet voor de kunstcriticus Poenin. Met hem en diens eerste vrouw leefde ze in een driehoeksverhouding (in één flat vanwege het eeuwige woonruimteprobleem!), die duurde tot Poenins arrestatie in de jaren dertig.

Persoonlijk

Het is verrassend, gezien het zeer persoonlijke karakter van Achmatova's poëzie uit haar eerste periode, dat ze nooit heeft willen emigreren, zoals zoveel van haar generatiegenoten dat deden. Achmatova meende dat het haar plicht was haar land en haar landgenoten ook in de moeilijke situatie na de revolutie niet in de steek te laten. Ze besefte dat een tragisch lot haar niet bespaard zou blijven, maar aanvaardde dit en begon het meer en meer als haar roeping te zien iets van de tragiek van haar generatie en van het hele Russische volk te verwoorden.

Achmatova heeft dit gedaan zonder zich ook maar een moment te conformeren aan de door de autoriteiten opgelegde doctrine van het socialistisch realisme. In haar persoonlijke leven heeft ze hiervoor moeten boeten. Jarenlang is haar het publiceren onmogelijk gemaakt, is ze als dichteres volledig geïsoleerd. Haar eerste man, Goemiljov, is door de communisten gefusilleerd, haar enige zoon, Lev, is verschillende malen gearresteerd en verbannen. Hetzelfde gebeurde met Poenin, die uiteindelijk in een kamp is omgekomen. Maar, misschien mag dat zo gesteld worden, ze is ook beloond. Door in haar land te blijven en haar roeping te volgen heeft ze zich ontwikkeld niet alleen tot Ruslands grootste dichteres, maar tot een van de grootste en zuiverste poëtische genieën die Rusland ooit heeft voortgebracht. Van 1925 tot de Tweede Wereldoorlog is er van Achmatova bijna niets verschenen. Omstreeks 1940 begint de tweede periode in haar werk. Deze werd gestimuleerd door een tijdelijke opheffing van het publikatieverbod: in het belegerde Leningrad schreef Achmatova een reeks patriottische gedichten die bij de autoriteiten door de beugel konden. Van 1946 tot de dood van Stalin was ze echter weer persona non grata. Na 1953 brak ook voor Achmatova de ‘dooi’ aan en konden haar gedichten langzamerhand weer verschijnen, ook herdrukken van haar vroegere bundels. Tot haar dood in 1966 bleef ze schaven aan haar hoofdwerk, het lange gedicht Epos zonder held, waaraan ze al in de Tweede Wereldoorlog was begonnen.

Achmatova's tweede periode wordt gekenmerkt door een nieuwe manier van dichten: in plaats van korte lyrische gedichten ontstonden nu een aantal breed opgezette gedichtencycli. Dit hing nauw samen met de verruiming van haar thematiek. Het persoonlijke, dat zo duidelijk domineerde in haar vroege gedichten, wordt nu verbonden met algemene onderwerpen. Ze verbindt haar eigen lot met dat van haar generatie, met het lot van het Russische volk.

Gevangenis

Erg belangrijk voor deze ontwikkeling was de gedichtencyclus Requiem. Deze cyclus, die in de Sovjetunie tot nog toe niet integraal is uitgegeven, schreef Achmatova in de jaren vlak voor de Tweede Wereldoorlog, toen haar zoon Lev was gearresteerd. Zeventien maanden lang was zij een van de vele Russische vrouwen die zich bij de gevangenis verzamelden om enig bericht op te vangen omtrent het lot van hun gearresteerde echtgenoten of zoons. Zelden voelde Achmatova zich zo verbonden met haar volk als juist toen. Persoonlijke en algemene problematiek vloeiden samen; de opdracht om over deze ‘algemene’ tragiek te schrijven heeft de dichteres sterk gevoeld.

Requiem is, ook in vertaling, een indrukwekkend gezicht. Een kort citaat uit de ‘Opdracht’:

Bergen staan voor deze smart gebogen,
De geweldige rivier stroomt niet.
Maar de cellen hebben sterke sloten,
En daarachter - kampen, holbewoners,
En een eenzaam doodsverdriet.
Iemand voelt de wind, een koele adem,
Ziet de zon, een tere kleurenpracht,
Wij niet: overal gelijkgeschakeld,

[p. 77]

 

Horen wij slechts grendels die we haten,

 

En de zware stappen van de wacht.

en uit de ‘Epiloog’:

Nu weet ik dan hoe een gezicht verschrompelt,
Hoe angst uit neergeslagen ogen ziet,
Hoe ruwe regels uitgetekend worden
In spijkerschrift, op wangen, door verdriet.

Hans Boland heeft met zijn In andermans handen een bescheiden, maar representatieve selectie uit Achmatova's poëzie aangeboden. Er is een goed evenwicht tussen vroeg en later werk en onder meer de cyclus Requiem is in zijn geheel vertaald.

In zijn inleiding legt Boland een verantwoording af over zijn wijze van vertalen. Hij heeft een tussenweg gezocht tussen het zo letterlijk mogelijk weergeven van de inhoud en, het andere uiterste, een zo strak mogelijk vasthouden aan de vorm van het gedicht. In het laatste geval wordt de inhoud ondergeschikt gemaakt aan de metrische structuur, rijm, opbouw van de versregels en dergelijke. Wat Boland probeert is de woorden en beelden zo exact mogelijk weer te geven, de ritmische structuur van de originele tekst te handhaven en voor elementen van de versbouw die noodgedwongen verloren gaan vervangende middelen te vinden. Zo wordt eindrijm vaak vervangen door binnenrijm of een andere klankovereenkomst, om toch iets van de klankcoherentie van het origineel te behouden.

Bolands uitgangspunten lijken me gezond en doen me sympathiek aan. Ik geloof ook dat hij er in geslaagd is met zijn vertalingen meer te bieden dan alleen maar een weergave van de inhoud. Achmatova geeft in haar poëzie op een heel subtiele manier uitdrukking aan sterke emoties. De spanning tussen de schijnbaar eenvoudige en laconieke verwoording en de heftigheid van de gesuggereerde gevoelens is ook aanwezig in een aantal van Bolands vertalingen.

Niet alles is even goed. Boland onderschat naar mijn smaak de kracht van het rijm. Dit stoort vooral in de disticha, strofen die slechts uit twee regels bestaan: ‘Ik weefde een kleed voor hen uit wat zij zelf / In schuchtere zinnetjes hebben gezege.’ De eerste regel is ook lelijk door het grote aantal éénlettergrepige woorden. Soms wordt het ritme nodeloos opgeofferd aan klankeffecten (‘Flaubert en slapeloosheid - je moet maar niet boos zijn’), soms is het Nederlands te gewrongen (‘Want witter was hij dan de Smolny-koepels / En dan de rijke Zomertuin geheimer’). Niet in alle vertalingen is door de hele vertaling heen de juiste toon getroffen.

Toch verdient Boland veel lof voor deze introductie van Achmatova in het Nederlands, waaraan hij kennelijk lang en met veel zorg heeft gewerkt. Ik denk dat Achmatova in Bolands vertaling erg veel lezers zal kunnen boeien.