Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 74]

Oorverdovend zwijgen in tientallen boeken
Thomas Bernhards produktiviteit begint zich tegen hem te keren

Die Kälte door Thomas Bernhard Uitgever: Residenz Verlag, f 32,75 Importeur: Nilsson & Lamm

Hans W. Bakx

Als ergernis inderdaad een bron van creativiteit is, dan mag de literaire wereld dankbaar zijn voor de laatste drie boeken van Thomas Bernhard. Achtereenvolgens kwamen uit Der Stimmenimitator, een bundel miniverhaaltjes, zoals Bernhard die ook in het begin van de jaren zestig schreef, maar toen beduidend beter; een korte roman, Die Billigesser, een hangebroekige herhaling van vroegere novellen als Gehen en Watten; en ten slotte Die Kälte, het vierde deel van een, naar men fluistert, zevendelige autobiografie.

In Duitsland, waar Bernhard en zijn werk het afgelopen decennium zeer geregeld aandacht hebben gekregen, is sinds een jaar of twee een duidelijke kentering in de belangstelling bespeurbaar. Een prominente Duitse criticus - piëteit verbiedt mij zijn naam te noemen - vertelde onlangs aan ieder die het horen wilde dat hij zijn hele Bernhard-plank integraal naar het antiquariaat had gebracht en dat hij eventuele nieuwe boeken niet eens meer zou inzien, laat staan bespreken. Mijlpaal in de aanzwellende stroom van anti-Bernhard geluiden is een vorig jaar verschenen boekje van Ria Endres: Am Ende angekommen. Dargestellt am wahnhaften Dunkel der Männerporträts des Thomas Bernhard; een wollig feministisch geschriftje dat een viertal verstandige pagina's bevat en voor het overige in monomanie niet onderdoet voor die van het gewraakte onderwerp zelf. Niettemin een teken aan de wand. Een en ander kon niet uitblijven, nadat ook de viervorst van de behoudende boekkritiek in Duitsland, Marcel Reich-Ranicky, in de Frankfurter Allgemeine overstag was gegaan en zich onder de wierookzwaaiers had geschaard. Welke progressieve bespreker durft goed te vinden, wat Reich-Ranicky goed vindt?

Nu is die geleidelijke daling van Bernhards papieren niet helemáál te wijten aan modieuze factoren. Veel van de ergernis, die ik ook in toenemende mate bij mij zelf constateer, berust op Bernhards produktiviteit (tenminste twee titels per jaar) en de daarmee gepaard gaande verzadiging bij de lezer. Dit des te meer, waar Bernhard feitelijk zijn hele loopbaan lang één-en-dezelfde roman en één-en-hetzelfde toneelstuk heeft geschreven. Bij hem geen wendingen, als bij Handke, geen rijpingsprocessen, verdiepingen van inzicht, mildheid-van-de-oude-dag, of hoe dergelijke recensentenlappen verder ook heten mogen. Bernhard vertegenwoordigt in zekere zin de platoonse idee van de Schrijver die zijn hele leven voortschrijft aan die ene platoonse idee van het Boek. Maar, blijkt nu, de ideale platoonse lezer is dun gezaaid, en daarom treedt bij zijn grover bewerktuigde collega gaandeweg een hele aardse en onplatoonse verveling op.

Thomas Bernhard

Excursie

Mijn eigen ergernis wordt voornamelijk gewekt door de heilloze autobiografische onderneming die Bernhard heeft aangevat en waarin nu het vierde deel, het al genoemde Die Kälte, is verschenen. De eerdere delen heetten respectievelijk Die Ursache (1975), Der Keller (1976) en Der Atem (1978). Wat deugt er niet aan die boeken? Daarvoor is een kleine excursie nodig naar Bernhards overige werk, en wel speciaal naar zijn romans en novellen.

Die romans (Frost, Verstörung, Das Kalkwerk, Korrektur en andere) bezitten het aantrekkelijke van het extreme. Ze hebben figuren tot hoofdpersoon die op de rand van de waanzin leven, en het is al lang niet meer duidelijk aan welke zijde van de grens. Ze overwegen zelfmoord, zijn verwikkeld in een ‘gekmakende studie’, op zoek naar de ‘absolute gedachte’, overgeleverd aan de ‘allesopeisende kunst’, enzovoort. Zoals ieder kan constateren die om zich heen kijkt, zijn dergelijke eschatologische situaties niet rechtstreeks aan het leven ontleend; het zijn weidse metaforen voor één bepaalde bestaansmodus. De wereld is een knekelhuis van mismaakte levens een kreupele wensen, en boven dat alles danst rammelend met zijn zeis de Dood. Een barokembleem, regelrecht afkomstig uit de Oostenrijkse traditie, waarmee Bernhard - en zeker als voormalig inwoner van de barokstad bij uitstek: Salzburg - heel wel vertrouwd is.

Bernhard is tegen alles en voor niets; een prettig holistisch standpunt, dat ruimschoots tegemoet komt aan de hang naar een overzichtelijk wereldbeeld, die in niet weinigen van ons sluimert.

Die overzichtelijkheid heeft echter alleen betrekking op de waardering van de omringende wereld (‘we kunnen de wereld alleen verbeteren door haar af te schaffen’); de beschrijving ervan levert een labyrint op. De figuren om wie Bernhards boeken draaien, rennen blind door de gangen van hun denken, halen hun handen open, verliezen hun kleren en staan ten slotte naakt en trillend uit te hijgen tegen een willekeurig stuk muur, terwijl langzaam het besef daagt dat zij zich alleen maar kunnen bevrijden uit de doolhof door hem op te blazen; dat wil zeggen: hun denken op te blazen en gek te worden of zich het leven te benemen.

Dat denken spiegelt zich op zijn beurt in Bernhards labyrintische taal: zijn boeken bestaan uit eindeloos voortwoekerende zinnen, zwaar beladen met hyperbolen, tautologieën, antitheses die elkaar stuk voor stuk weer opheffen; iets is altijd enerzijds zo en anderzijds ook weer niet zo. Het ene woord haalt het andere weer uit - men zou het werk van Bernhard kunnen omschrijven als een zich over duizenden pagina's uitstrekkend oorverdovend zwijgen.

Lose krachtpatserij

Tot zover Bernhards fictie, boeken dus waarin een bewuste vertekening, overdrijving van bepaalde aspecten van de werkelijkheid gegeven wordt, die voor rekening komt van de radeloze denkwereld van de hoofdpersoon. Maar wat blijkt nu, als men een deel van Bernhards autobiografie opslaat? Precies dezelfde geëxalteerde schrijfwijze, dezelfde paranoia, dezelfde jeremiades. Maar wat uit de mond van een ‘gek’ aannemelijk klinkt, klinkt uit de mond van een ‘normaal’ mens gek. In de eerste dertien regels al van bij voorbeeld Die Kälte komen woorden voor als ‘Schatten auf meine Existenz’, ‘Schreckenswort’, ‘Absolut und in völliger Immunität’, ‘entsetzlicher Zustand’, ‘Hoffnungslosigkeit’, ‘noch unerhörter’. En zo gaat het verder. Een reusachtig wereldomspannend apparaat, waarin medici een vooraanstaande plaats innemen, wordt op de been gehouden om de jonge Thomas het leven te verzuren en liefst onmogelijk te maken. Het is dit soort loze krachtpatserij die Bernhards hele autobiografie voor mij onverteerbaar maakt, misschien met uitzondering van het eerste deel, Die Ursache, dat een eenling had moeten blijven, eruptief en met gebreken, maar interessant als experiment. De overige delen zijn een moeizaam tot 150 bladzijden uitgesmeerd krachteloos ejaculaat - sputum, om in de sfeer van Die Kälte te blijven.

Ook in dit deel, net als in Der Atem, gaat het in hoofdzaak om de longen van de jonge Bernhard. Als tbc-patiënt wordt hij opgenomen in een sanatorium voor longlijders (meteen het ergste van heel Oostenrijk!), wordt ontslagen, weer opgenomen en wéér ontslagen. Onderwijl sterft zijn moeder en legt hij, voor het eerst, enkele contacten met geestverwanten: twee musici. Aan het eind van het boek heeft hij door zorgeloosheid de hele voorafgaande kuur teniet gedaan en zou hij eigenlijk terug moeten naar het sanatorium, maar hij besluit niet te gaan.

Ademnood

Evenals Der Atem, dat grotendeels in een ziekenhuis speelde, beschrijft dit nieuwe deel een gevecht om lucht, en lucht in de wijdste zin van het woord; een plaatsje onder de zon.

Het is aardig te bedenken dat Ferdinand Ebner (1882-1931), een van die curieuze filosofen van het tweede plan, waaraan de Donaumonarchie zo rijk was, de pneuma, de adem - en als afgeleide daarvan het spreken - tot middelpunt maakte van een heel gedachtenstelsel. In tegenstelling tot zijn collega Mauthner (1849-1923), een geleidelijk aan herontdekte taalfilosoof, die staande hield dat het geluk in het zwijgen lag, omdat alle verbale communicatie enkel tot misverstanden leidde, zwoer Ebner

vervolg op pagina 77