Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 69]

Het grijze ‘enfant terrible’
A.J.P. Taylors uitgesproken meningen

Hoe oorlogen beginnen door A.J.P. Taylor vertaling: Jan Stoof Uitgever: Veen, 179 p., f 32,50

A. Korthals Altes

Professor A.J.P. Taylor is een vervaarlijke Cambridge-don. Hij vestigde zijn naam met gedegen studies over de Habsburg Monarchie, over Bismarck, en met zijn standaardwerk The Struggle for mastery in Europe 1848-1918, een indrukwekkende politiek-diplomatieke geschiedschrijving (1954).

Op dit hoogtepunt van zijn carrière begon een nieuwe toon in Taylors werk door te breken: in 1961 baarde zijn Origins of the Second World War veel opzien omdat voor het eerst Hitler niet als een agressieve krankzinnige werd afgeschilderd, maar als een met intuïtie begiftigd staatsman die behendig telkens reageerde, meer dan ageerde, op de knulligheid van zijn tegenspelers, die daarmee volgens Taylor, in belangrijke mate verantwoordelijk zijn te stellen voor het uitbreken van de oorlog in 1939. Sedertdien is weliswaar die visie in gematigder vorm wat meer gemeengoed geworden, maar in die jaren is Taylor door de op hem losgebarsten kritiek gedrongen in een hoek waarin hij zich een bepaalde rol heeft toebedacht. In die rol domineren een neiging tot in de contramine zijn, tot het doen van uitdagend-apodictische uitspraken; en ik verdenk hem ervan, dat niet altijd te doen uit historische overtuiging maar just for the fun of it.

Maar met het klimmen der jaren is Taylor, wiens handzame, puntige boeken over de Eerste en over de Tweede Wereldoorlog (1963 respectievelijk 1975) furore maakten, geworden van enfant terrible tot éminence grise in de Britse geschiedwetenschap. (De Britse televisie geeft hem in zijn nu gezaghebbende kwaliteit de ruimte voor amusante, nogal lichtvoetige series lezingen: eerst The Warlords over de grote politieke leiders van '40-'45, vervolgens het nog meer omvattende How Wars Begin. Uitgever Veen heeft na de eerste, nu ook de tweede cyclus uigegeven, beide niet kwaad vertaald door Jan Stoof. Taylors reputatie, gecombineerd met veel aardige plaatjes, moet de afzet garanderen. Taylor is gezaghebbend, hij heeft een reputatie, maar pas op: zijn laatste boekje leidt de schrijver luchtigjes in: ‘onvoorbereide lezingen, alleen in stijl wat verbeterd’, maar het euvel schuilt niet in de vorm maar in de inhoud. Die wordt weer, méér dan in zijn eerdere publikaties, gedomineerd door zijn typisch verlangen om het anders dan anderen te zeggen.

A.J.P. Taylor

Tsaar Nicolaas

Tog nog toe had Taylor zich nog niet verder terug gewaagd dan 1848. Nu heeft hij een eerste hoofdstuk over de Napoleontische oorlogen. Daarover krijgen we niet veel meer gepresenteerd dan de bekende waarheid dat bijna alle campagnes van Napoleon, op de tocht naar Rusland na, defensieve oorlogen waren. Bij de tijd van Bismarck is Taylor goed thuis, en daar geeft hij terecht veel gewicht aan diens vervalsing van de ‘Emser Dépeche’. Maar ook dat verhaal is overbekend. Waar Taylor evenwel eigenzinnig wordt, vertoont hij bedenkelijke zwakheden. Zo verzwijgt hij bij de Krim-oorlog gemakshalve maar even dat Tsaar Nicolaas de exorbitante eis stelde, alle orthodoxe christenen in het Turkse Rijk onder zijn bescherming te krijgen, terwijl Taylor (zie zijn Struggle fot Mastery in Europe, hoofdstuk IV) best beter weet. Met even groot gemak schrijft hij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog toe aan het feit dat de dienstregeling van de troepentreinen alleen efficiënt kon werken bij een algemene, niet bij een partiële, mobilisatie. Lacht het grijze enfant terrible bij zulke épaterende uitspraken misschien in z'n vuistje? Zijn visie op de jaren 1938 en 1939 kennen we als grondiger, en daarmee aannemelijker betoog al uit de Origins of the Second World War, al heeft recentelijk de historicus Dray daarin onderling tegenstrijdige uitgangspunten en gebrek aan plausibiliteit bloot gelegd. Jan Blokker zegt in zijn voorwoord bij dat boek: misschien was daaraan voornamelijk alleen het jaar van verschijning mis, en hij prijst Taylors durf; maar daarmee gaat hij wel voorbij aan gefundeerde kritiek toen die eerste verontwaardiging was geluwd.

Aan zijn Origins voegt Taylor na twintig jaar overigens niets nieuws toe. Evenmin verrast hij ons met zijn visie op de Koude Oorlog (hoe Sovjet-Rusland terecht enig wantrouwen koestert jegens het Westen, vonden wij al in The Second World War). Ook in dit laatste, de televisiepraatjes afrondende relaas, Hoe oorlogen beginnen, blijven vele factoren ongenoemd, vooral die van politieksociale en economische aard die Taylor in zijn Origins aangaf als ‘second level, more profound causes’, maar die hij ook daarin al onvoldoende - en thans in het geheel niet - uitwerkt. Daarmee wordt zijn enkele slotzin over het mogelijk begin van een volgende oorlog weinig meer dan orakeltaal, een ulevellenspreuk, waarmee we weinig aan kunnen.

Kortom: een boekje als een bantamgewicht, met wat provocerende plaagstoten. Het is opgeklopt met illustraties waarop de uitgeefster in der haast een consequent onjuist gepagineerd register maakte. De bonte omslag lijkt zo overgenomen van de hoesontwerp voor de Beatles-plaat Sergeant Pepper's Lonely Hearts Club Band.