Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 60]

Bizarre verhalen in de huiskamer
Het domesticatie-procédé van J.M.A. Biesheuvel

Duizend vlinders door J.M.A. Biesheuvel Uitgever: Meulenhoff, 320 p., f 29,50

Jan Fontijn

In 1794 verscheen Voyage autour de ma chambre van Xavier de Maistre. Komrij schreef erover en wel in de reeks ‘Vergeten boeken van Vrij Nederland (22 november 1980). Xavier de Maistre laat de lezer getuige zijn van een reis van tweeënveertig dagen door zijn kamer. Elk object in zijn kamer, het bed, de spiegel, de prent aan de wand, het bureau en wat al niet, brengt de verbeelding van de schrijver op gang: “Er zit een verhaal in al het kleine.” En dat verhaal wordt niet rechtlijnig verteld, maar bevat talloze uitweidingen, commentaren, bespiegelingen en lessen. Xavier de Maistre globetrottert, aldus Komrij, van meubel naar meubel, en er is niets zo nietig of het levert een excursie in de geest op. “Geen wegennet is zo uitgebreid als dat van de verbeelding.”

Voyage autour de ma chambre genoot tot ver in de negentiende eeuw een grote populariteit en Komrij noemt een flink aantal boeken, die in de traditie van stilstaand reizen zijn te plaatsen. Wat mij betreft had hij voor de twintigste eeuw Maarten Biesheuvel kunnen noemen. Neem bij voorbeeld het verhaal “Mikkie” uit zijn laatste bundel Duizend vlinders. Mikkie is het hondje van Maarten. We worden vrij gedetailleerd geïnformeerd over het wel en wee van het dier. Zo heeft Mikkie nogal wat moeite met het feit dat hij uit de slaapkamer moet als Maarten en Eva gaan slapen (Trouwe lezers van de verhalen van Biesheuvel hoef ik niet te vertellen dat Eva de vrouw van Maarten is. Over geen echtgenote van een schrijver weten we meer dan over haar. Maar dit ter zijde). Mikkie nu laat zich dan als een zakje zand naar de huiskamer dragen, waar hij droevig op de sofa gaat liggen. Als het woord “sofa” in het verhaal valt, onderbreekt Biesheuvel zijn relaas over het hondje door een zin tussen haakjes: (Over die sofa moet ik het ook nog eens hebben, zit een heel grappige geschiedenis aan, er schiet mij nu ineens van alles te binnen. Sigaren, daar moet ik het ook eens over hebben. Gebrek aan karakter bij schrijver dezes ook. Waarom ik graag dassen draag. Waarom ik graag in de wasbak plas. Wat ik van die rare ventilator op mijn kamer vind. Over de klok in de huiskamer kan ik het hebben. Ook over mijn huwelijkssluiting op Schiermonnikoog. Over de vlieg die gisteren verschrikt uit mijn inktpot kwam vliegen, ik had mijn vulpen in geen jaren gebruikt. O Mozes Mina, er is genoeg geloof ik, meer dan genoeg)’. Ik citeer deze passage zo uitvoerig om de parallellie met De Maistre te onderstrepen. Er zit een verhaal in al het kleine.

Karakteristiek voor het vertellen van Biesheuvel is dat hij met dergelijke futiele details zijn verhalen begint en daarmee de lezer zijn huiskamer binnenbrengt. Het duurt niet lang of die lezer voelt zich thuis. En waarom ook niet. Het geeft een prettig gevoel, wanneer de gastheer het bezoek begint met het vertellen van kneuterige, huiselijke feitjes, die nergens te intiem worden. De argeloosheid van die gastheer is zonder meer ontwapenend, als hij vertelt over zijn acht katten, of over het feest van de buurman, of over die gekke ontmoeting vanmiddag op straat of over zijn laatste ziekbed en hoe hoge koorts hij toen had. Als hij bovendien, ook weer zo argeloos, vertelt over zijn vrienden (en die vriendinnen, vindt hij, zijn niet mis, daar zijn professoren onder en bekende schrijvers, zoals Rudi Fuchs, Kousbroek, Karel van het Reve, Renate Rubinstein, Maarten 't Hart), dan voelt de lezer zich erg gevleid dat hij zo in vertrouwen wordt genomen.

Ik zou dit vriendelijk manipuleren, dit schrijfprocédé in het begin van de verhalen van Biesheuvel om de wildvreemde lezer tot intimus te maken, het domesticatie-procédé willen noemen. Als hij de lezer eenmaal getemd heeft, dan kan hij alles met hem doen. Biesheuvel voert hem de huiskamer uit en reist met hem de wijde, fantastische wereld in, waar de werkelijkheid dikwijls verpletterend is.

J.M.A. Biesheuvel, tekening van Siegfried Woldhek

Avonturen

Dat procédé van domesticatie treedt ook op bij zijn one man shows voor de VPRO-radio, het Boekenbal en de tv. Argeloos alweer en technisch verre van perfect speelt hij Bach op de viool en zingt hij Schubert - en zeemansliederen. De zaal gaat plat en reageert op dezelfde manier als vroeger ooms en tantes, vrienden en kennissen gereageerd moeten hebben, als Maarten optrad tijdens een familiefeest. Bij het lezen van zijn verhalen of het horen of zien van zijn optreden wordt de scherpe scheiding, die er in onze maatschappij wordt getrokken tussen kindertijd en volwassenheid, totaal imaginair. Plankenkoorts lijkt hij niet te hebben. Soms denk ik wel eens dat er in Maarten Biesheuvel zo'n grote existentiële angst is (en dat deze er is, dat bespeur je in bijna elk verhaal), dat het optreden voor publiek, vergeleken met die angst, een bagatel wordt.

Biesheuvel heeft zowel iets van een negentiende-eeuwse Biedermeier als van een bewogen romanticus in zoverre hij naar de veiligheid van het huiselijk leven haakt en tegelijk naar de onbekende verten. In zijn zucht naar avonturen en zijn dwepen met het zeemansleven heeft hij iets van de jongensboekenmentaliteit, die zo typisch negentiende-eeuws is. Geen huismus, geen Jan Salie zijn, maar een ruige zeebonk, een jongen van stavast! In een telefoongesprek uit

[p. 61]

het hiernamaals met zijn overleden moeder houdt deze incarnatie van negentiende-eeuwse degelijkheid en calvinistische moraal haar zoon waarschuwend voor: ‘Je naaste liefhebben, je niet aanstellen en nooit jaloers zijn, daar gaat het om.’ Ze zegt dat, nadat zoonlief wat al te veel van het leven genoten heeft en zijn plicht, hard werken en schrijven, verwaarloosd heeft. In dat verband is het motto, dat Biesheuvel meegegeven heeft aan zijn bundel Duizend vlinders veelzeggend. Het is een motto dat aan de vlindervanger Nabokov ontleend is: ‘Je moet niet te veel van het leven genieten, als je er echt van wilt genieten’. Schrijven komt voort uit gemis en het genot dat het schrijven, dank zij de verbeelding kan geven, overstijgt de genietingen, die het leven buiten de verbeelding verschaft. Geen wetennet is zo uitgebreid als dat van de verbeelding. Als Biesheuvel 's nachts zijn vrouw wakker maakt en haar vraagt of ze ook een nachtegaal hoort zingen, dan antwoordt ze dat ze wel een vogel mooi hoort zingen, maar dat het een merel is en geen nachtegaal; ‘Jij overdrijft altijd,’ voegt ze eraan toe.

Moraal

Ik zeg niets nieuws, als ik stel dat de calvinistische moraal als een rode draad door Biesheuvels verhalen loopt. Als hij zijn Utopia beschrijft in een verhaal dat niet voor niets ‘Het eiland More’ heet, dan geeft hij aan dat het geluk van de eilandbewoners zo groot is, doordat men aan traditie hecht, men niets wil weten van technologie, het geloof bloeit en seks taboe is. Dat alles wordt echter op zo'n kolderieke wijze verteld, dat het moralistische wordt gerelativeerd. In het ontroerende verhaal ‘Het vestzakhorloge’ komt die moraal totaal anders tot uiting. In een paar bladzijden slaagt hij erin de degelijkheid en stiptheid van een vertegenwoordiger van de oude generatie te stellen tegenover de wuftheid en nonchalance van een stelletje kunstenaars en intellectuelen. Toegeven aan de verlokkingen van dat milieu betekent ontrouw worden aan het verleden en daarmee aan zich zelf. Wee de schrijver die zich voor zijn oude, eenvoudige moeder schaamt in het gezelschap van zijn kunstbroeders. Het is opvallend hoe Biesheuvel in vele verhalen personages kiest, die ogenschijnlijk maatschappelijk geslaagd zijn. Bij nader inzien echter blijkt, dat die professoren en rijke zakenlieden ook maar tobbers zijn en graag hun status voor een eenvoudig leven zouden willen inruilen. Waarom dan nog jaloers zijn, hoor je Biesheuvel denken.

Nee, zijn grote ambitie is een goed schrijver zijn. Maar, of de duivel ermee speelt, ook dan zijn de problemen niet van de lucht. Welke problemen dat zijn, is mooi te lezen in het verhaal ‘Een gil’, dat een bezinning is op het schrijverschap. Wat zit hem dwars? Biesheuvel ergert zich over het feit dat hij nu al zo'n tien jaar bezig is met het schrijven van korte verhalen, waarvan sommige zeker de moeite waard zijn maar dat ze toch te onpersoonlijk zijn. Ze zijn te anekdotisch. Hij heeft het gevoel dat hij bij het schrijven van korte verhalen altijd voor zich zelf op de vlucht is. Er zit iets waars in die zelfkritiek. Het is zeker zo, dat deze laatste bundel een paar verhalen bevat, die qua lengte en plot niet meer dan een uitgewerkte anekdote zijn, slechts geschikt om het VPRO-publiek op vrijdagavond een korte tijd te amuseren. Ze zijn best amusant en goed verteld, maar niet veel meer dan eendagvliegjes. Je leest ze en je bent ze zo weer vergeten. Erg veel bezwaar heb ik er niet tegen om hier en daar in een dikke verhalenbundel dit soort stukjes aan te treffen; de boog hoeft niet altijd gespannen te zijn. Het is interessant te constateren dat Biesheuvel meent dat hij in korte verhalen voor zich zelf wegrent. Ik vindt dat interessant, omdat die constatering op het eerste gezicht niet te rijmen is met de moeite die Biesheuvel zich getroost om ons te informeren over zijn grote depressiviteit en over de intimiteiten van zijn huiselijk leven. Bij nader inzien echter is die informatie hierover nooit diepgaand en, zoals we eerder hebben gezien, een aanloop voor het vertellen van bizarre gebeurtenissen. Biesheuvel moet echter dan wel weten, dat hij in het vertellen van dat bizarre uniek is in de hedendaagse Nederlandse literatuur en dat, in sommige verhalen althans, het bizarre veel weg heeft van het tragischkomische van een melancholieke clown à la Chaplin. Zo'n clown behoeft echter niet voortdurend grollen te maken of op zijn hoofd te staan om het publiek te amuseren, maar kan ook indruk maken door plotseling te verstillen, eenzaam in het licht van de schijnwerper.

Roman

Biesheuvel wil zo graag een grote roman maken. Dat heeft hij in zijn hoofd gezet. En waarom? Omdat hij over iets belangrijks wil schrijven, iets persoonlijks. ‘Iets belangrijks is met veel omhaal vertellen hoe men zich voelt,’ beweert de schrijver. Maar weet je dan niet, Maarten Biesheuvel, dat je jouw verhalenbundel kan beschouwen als een roman en wel als een schelmenroman, getiteld De vermakelijke avonturier, waarin elk verhaal een hoofdstuk is? En besef je niet, dat we in deze narcistische tijd al genoeg subjectivistisch proza hebben? Nou dan. Maar een beetje verstilling en tempoverlaging is nooit weggegooid, al zou je die alleen tot stand brengen door af en toe een alinea in je verhaal aan te brengen. Ik bemerk tussen twee haakjes dat ik de schrijver persoonlijk toespreek, een bewijs dat zijn domesticatie-procédé ook bij mij succes heeft.

Laat ik wat onpersoonlijker worden en ten slotte nog wijzen op Biesheuvels behoefte om zijn leeservaringen in zijn verhalen te verwerken. Je kan er een literatuurlijstje van maken. Dat Melville, Conrad en Jan de Hartog daarbij zijn, is natuurlijk niet zo vreemd bij een auteur, die als ketelbinkie is begonnen en nog steeds ontvankelijk is voor de roepstem van de zee. In deze rijke bundel staat een verhaal, dat geheel is geschreven in de stijl à la Conrad en dat handelt over een oude Ierse zeekapitein. Verder worden Nabokov, Gombrowicz en Andersen genoemd. Dat het Biesheuvels favoriete auteurs zijn, wisten we al uit andere bundels van hem. Wat echter in het oog springt is het voortdurend noemen van Dostojewski. (Vindt godvader Karel van het Reve dat wel goed?) Vooral het schitterende ‘Witte nachten’ van deze Russische auteur, handelend over twee geliefden die elkaar niet kunnen krijgen, heeft zijn voorkeur. Het staat centraal in een van Biesheuvels beste verhalen uit zijn laatste bundel: ‘Ziek in bed’. Ontroerender echter dan in ‘Witte nachten’ is er echter over een vergeefse liefde niet te schrijven. Als het Biesheuvels ideaal is ooit nog eens zo gaaf over de liefde te schrijven, als hij dát onder een persoonlijke roman verstaat, dan begrijp ik ook beter zijn zelfkritiek. Maar alleen dat.