Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 62]

Vaardig draven en doordraven
Jan Rogiers zondagskind en andere politieke portretten

Een zondagskind in de politiek en andere christenen Politieke portretten 2 door Jan Rogier Uitgever: SUN, 351 p., f 29,-

Wim Thomassen

Het boek Een Zondagskind in de politiek van Jan Rogier bundelt tweeëntwintig artikelen (twaalf uit 1968, tien uit latere jaren), gepubliceerd in Vrij Nederland. Het zondagskind is prof. dr. J.E. de Quay, maar de lezer ontmoet ook vele van zijn tijdgenoten. Rogier kán schrijven, zijn boek laat zich goed lezen en is ook als ‘bronnenboek’ bijzonder boeiend. Er gaat een opwekkende prikkel tot tegenspraak van uit. Dat blijkt hier.

Het voorwoord begint aldus: ‘Hoe is het mogelijk geweest dat kort na de bezetting van Nederland in 1940 door de troepen van nazi-Duitsland een massa-organisatie, waarbij miljoenen Nederlanders zich enthoesiast aansloten, uit de grond werd gestampt, die aanpassing aan de veranderde omstandigheden voorstond en een nieuwe orde in Europa predikte? Dat was de Nederlandse Unie. En waar haalde de KVP de moed vandaan om een van de leiders van deze beweging, dr. Jan de Quay, twintig jaar later, in 1959, minister-president van Nederland te maken?’ Rogier zocht in het midden van de jaren zestig en zoekt opnieuw antwoord op die vragen. Vreemd. Waarom zoeken naar het bekende? In de zomer van 1940 zagen we, na de oprichting van de Nederlandse Unie, een grondzee omhoog komen die maar op één manier kon worden begrepen: het was de laatste vrije volksstemming tegen de NSB. Alle commentaren op de Unie en haar leiders dienen mijn inziens in dit licht te worden gezien. In 1943 schreef ik in een illegale brochure: ‘De Unie is een crisisprodukt en bovendien gecompromitteerd.’ Maar waardering voor die geslaagde volksstemming en voor de toenadering tussen meestal gescheiden groepen - een soort voorschot op de doorbraak - ging aan dat oordeel vooraf. Van die drie Unieleiders was Einthoven anti-Duits, boog Linthorst Homan de verkeerde kant uit en ging De Quay tussen hen in staan om bij te sturen. Maar Rogier vertelt ook, dat Homan al kort na de capitulatie naar generaal Winkelman trok om een zet te doen tegen de NSB (p. 25). In de publieke opinie was het begin goed: anti-NSB. En toen de Unie werd verboden was het sloteffect ook goed: een sterke toestroming van oud-Unieleden naar de illegaliteit. Als Rogier over dat laatste verschijnsel schrijft (p. 61): ‘zij die door de opheffing tegen wil en dank verzetsstrijders waren geworden...’ is dat een vreemde misser. Dat aantal verzetsstrijders was niet gering en er vielen heel wat slachtoffers. Wie aan hen terugdenkt, is ze wel een paar andere woorden verschuldigd dan... ‘tegen wil en dank’.

Dóórdraven is verleidelijk en Rogier doet dat vaardig en met graagte. Als hij de man die hem de inspiratie voor dit boek schonk, De Quay, aanduidt als ‘de opperkollaborateur met de nazi's’ (p. 7) dan hanteert hij termen die onder de bezetting werden gebruikt voor aannemers van Duitse militaire vliegvelden en bunkerbouwers en voor lieden die Nederlandse goederen en transportmiddelen (fietsen!) naar Duitsland exporteerden. Maar De Quay is nu éénmaal zijn bête noire.

Een echte uitglijder is deze: ‘Van Walsum had sedert 1933 de grondslagen van het fascisme aanvaard’ (p. 133). Deze oud-CHU-man, redacteur van De Nieuwe Nederlander, wethouder, kamerlid, burgemeester en deelnemer aan vele mondelinge en schriftelijke gedachtenwisselingen, kent men wel in Nederland. De misslag van Rogier vloeit voort uit terminologie van bijna een halve eeuw geleden. Hij had omzichtiger te werk moeten gaan want hij maakte discussie onmogelijk.

Banning

Banning kan niet veel goeds doen bij Rogier. Zowel in VN (13 juli 1968) als in het boek (p. 103) lezen we: ‘Banning, kwekeling en zendeling van het Nederlands vrijzinnig protestantisme, heeft de socialistische beweging omgebogen tot een ethies-religieuze elite-gemeenschap met trekken van de morele herbewapening. Hijzelf noemt dat personalisme.’ De laatste zin is onzin, de eerste zin is fout. Banning koos na de oorlog niet de politiek maar de kerk als zijn werkterrein en zette zich in voor ‘gemeente-opbouw’. Het woord zendeling is er ook daarom naast. Banning, sober van optreden en eenvoudig van afkomst, nooit een geposeerde heer, zou bij 't woord ‘elite’ zijn ergernis hebben verborgen. En hij was tegen morele herbewapening. Toen Rogier in VN schreef had hij dit laatste kunnen weten, toen hij 't boek publiceerde wist hij het. Blijkbaar had hij in 1980 nog geen kennis genomen van het boek van dr. H. Zunnenberg: Willem Banning 1888-1971 dat in 1978 verscheen. Stellig zou hij zijn oordeel hebben bijgesteld.

Jan Rogier (foto Eddy de Jongh)

In ieder geval had Rogier ook bij zich zelf wat kunnen opsteken. Als ds. J.J. Buskes en prof. P. Smits het in VN van 17 augustus 1968 opnemen voor Banning, die vanwege zijn hoge leeftijd dan zelf niet meer aan discussies kan deelnemen, gaat 't potig toe. Buskes acht het artikel over Banning ‘in geestelijk opzicht onwaarachtig’, Smits spreekt van een onherkenbaar vertekende Banning. Buskes toont met citaten uit twee artikelen van Banning aan dat deze tegenstander was van de beweging van morele herbewapening. Rogier zei in zijn naschrift in VN dat hij die artikelen niet kende. ‘Was dat wel zo geweest dan had ik... uitdrukkelijk vermeld dat Banning tegen de beweging als zodanig grote bezwaren had.’ En wat doet hij twaalf jaar later in het boek? Een paar woorden veranderen. In VN stond dat Banning... ‘bewondering had voor...’ In 't boek wordt dat: ‘verwantschap vertoonde met...’

Een tweede voorbeeld is van dezelfde kracht. Dat is géén uitdrukkelijke vermelding dat Banning tegen de beweging voor morele herbewapening grote bezwaren had, een vermelding die Rogier in 1968 al correct achtte. Maar ook dat klinkt nog te slap. Banning was tegen! Steunend op een duidelijke ervaring heeft Ruitenberg dat feit in herinnering gebracht op de conferentie van de Wiardi Beckman Stichting van 31 januari 1981. Het was niet voor tweeërlei uitleg vatbaar. Conclusie: het zou fair zijn geweest de artikelen van Buskes en Smits in de bundel op te nemen. Van grondige herziening die het voorwoord belooft (p. 8) is niet veel te-

[p. 63]

rechtgekomen. Om met een lachertje af te sluiten: in VN schrijft Rogier ‘met socialisme had hun reactionaire handelen en denken niets te maken’. Het boek herdrukt die zin, maar vervangt het woord reactionaire door restauratieve. Proost!

Pessimist

De Zondagskind-serie bespreekt het streven naar een socialistische maatschappij en de remmen die dat streven beïnvloeden. Rogier ziet er drie: de Unie-erfenis dus het zogenaamde Nederlandse Socialisme, waar de Unie onverwachts mee op de proppen kwam (1940/41); het personalistisch socialisme, dus de erfenis van de gijzelaarsgroep in St. Michielsgestel en van de N.S.B.; de doorbraak, dus het socialisme op brede grondslag van een volkspartij met geestelijke federalisme; de Stichting dus van de PvdA in februari 1946.

Jan Rogier is met betrekking tot het socialisme in Nederland een pessimist. Hij strooit geen verguldsel op de oude SDAP, want hij ziet heel goed de wezenlijke overeenkomst tussen het beginselprogram-1937 van de SDAP en dat van 1947 van de PvdA. Hij weet dat het socialisme binnen het zuilenstelsel was vastgelopen. Er waren zes Tweede-Kamerverkiezingen tussen 1918 en 1937 en de ledentallen die de SDAP verwierf waren 22-20-24-24-22-23. Dank zij de doorbraak was dat getal in 1977 53 in de Kamer van 150; het vergelijkingsgetal is dus 35.

Maar Jan Rogier applaudisseert niet voor nieuwelingen die de corporatieve staat positief beoordelen en ziet in hun komst ‘geen blijk van hun bekering tot demokratie en socialisme maar van de voortschrijdende verloedering van de Nederlandse sociaal-demokratie’ (p. 318). En om zijn lezers dan helemaal treurig te stemmen sluit hij 't boek af met een hoofdstuk over Jacq. Engels, die hij aanduidt als ‘een rooie dominee’. Het is een hoeveelheid prietpraat om náár van te worden, maar onbedoeld behelst het verhaal een duidelijke moraal: links van de SDAP (zie de debâcle van de OSP (in 1933), noch links van de PvdA (zie de verschrompeling van de CPN tot 2 kamerzetels), kan men politieke ruimte van enige omvang vinden.

Dit verhaal moet niet zo triest eindigen. Naast De Quay worden enige politieke figuren boeiend beschreven en uit deze rij laat ik graag licht vallen op Geert Ruygers. Weliswaar slaan die felle, zo juist geciteerde woorden van blz. 318 ook op hem en critiseert Rogier onder andere het Unie-werk van Ruygers herhaaldelijk (p. 32 en 47), hij brengt echter ook een betoog van Ruygers uit 1944 in herinnering, waarin wordt gesteld dat democratie een levenshouding is die ieder zich strijdend veroveren moet. Nederland en democratie horen bij elkaar en in het staatsbestel na de oorlog zullen de wezenlijke waarden der democratie uitdrukking moeten vinden (p. 65). Ook de necrologie die Jan Rogier in 1970 schreef (hoofdstuk 17 van de bundel), bevat kritiek (p. 245), maar het is toch een warm gestemd stuk en heeft daardoor in dit boek enige zeldzaamheidswaarde. Ruygers stak in een slecht vel en een lelijk autoongeval verzwakte hem. Hij stierf op achtenvijftigjarige leeftijd en het mag worden gezegd dat de PvdA de oude top van ‘Christofoor’, Ten Hagen, Willems en Ruygers duidelijk mist. Rogier schetst Ruygers als voorloper van de nieuwe doorbraakperiode der jaren zestig, en citeert Marga Klompé, die na zijn dood verklaarde dat Ruygers gelijk gehad heeft met zijn verzet tegen de exclusief-confessionele partijvorming (p. 244).

Kritisch

Een late erkenning, zegt Rogier terecht en hij waardeert Ruygers om zijn denkbeelden op het terrein van de ontwapening en de ontwikkelingshulp. PvdA-leden onderstrepen dat graag en lezen ook met instemming dat Rogier aldus eindigt: Ruygers heeft... ‘niet meer kunnen meemaken dat zijn werkelijke naoorlogse verdiensten voor de emancipatie van de katholieken erkend werden door kerkelijke funktionarissen, die hem mateloos en ten onrechte hebben verguisd.’

Ja, zo was dat. Maar Ruygers kon ertegen, gezien zijn krachtige houding in 1954, toen het befaamde mandement voor gemoedsbeweging zorgde... én doeltreffend verzet opriep. Ik behoor tot de vele PvdA-leden die Willems en Ruygers ook nu nog dankbaar zijn voor wat zij toen hebben verricht. En dat ik dankbaar ben voor dit boek, kon ik niet beter demonstreren dan door kritisch warm te lopen.

De heer Thomassen is oud-burgemeester van Rotterdam