Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 52]

De martelaar van het heroïeke Japan
Yourcenar en het raadsel Mishima

Mishima ou le vision du vide door Marguerite Yourcenar Uitgever: Gallimard, 125 p. f 20,- Importeur: Nilsson & Lamm

Frans Boenders

Dat de Franse schrijfster Marguerite Yourcenar een essay heeft gewijd aan de Japanse schrijver Yukio Mishima (1925-1970) verbaast mij niet. Er zijn, naast de in het oog springende verschillen, voldoende punten van overeenkomst aan te geven. Zo is er beider belangstelling voor het klassieke verleden. Dat komt bij Yourcenar tot uitdrukking in ‘historische romans’ als Mémoires d'Hadrien, bij Mishima in het gebruik van het klassieke Japans en allerlei boeddhistische thema's in de tetralogie ‘De zee van de vruchtbaarheid’. Verder is er het feit dat zowel Yourcenar als Mishima het vertrouwde (de eigen traditie) met het exotische (voor Yourcenar het oosterse denken, voor Mishima de westerse literatuur) verbinden en dus teksten produceren waarin men oosters én westers gedachtengoed, vaak onontwarbaar door elkaar, aantreft. Ook hun beider homoseksualiteit kan hier worden aangestipt.

Het is echter niet alleen deze Wahlverwantschaft die Yourcenar ertoe heeft aangezet, een boekje aan de Japanse schrijver te wijden. Mishima was een echte held die ongetwijfeld appelleert aan het stoïcijnse ideaal dat Yourcenar voor ogen zweeft: ‘De manier waarop de traditioneel Japanse elementen bij Mishima terug aan de oppervlakte zijn gekomen en in zijn dood zijn geëxplodeerd, maakte van hem de getuige en, in de etymologische betekenis van dat woordt, de martelaar van het heroïeke Japan dat hij, om zo te zeggen tegen de stroom in, opnieuw bereikte.’

Mishima

Het mengsel van westerse invloeden en Japanse geeft, dat men in zijn verbluffend veelzijdige werk aantreft, maakt van Yukio Mishima méér dan zo maar een eminent begaafd, voor westerlingen exotisch aandoend schrijver: in Mishima komt de Japanse, identiteitscrisis extreem en adembenemend tot uiting. Zijn werk levert op eclatante wijze het bewijs van de universele bijval die ook de Japanse economie en de Japanse beeldende kunst te beurt is gevallen. Het is een succes waar zowel zij, de Japanse makers, als wij, de westerse toeschouwers, beduusd naar staan te kijken: alsof zij het niet kunnen helpen, alsof wij onze ogen niet durven geloven. Aldoor uitgekreten voor geniale nabootsers en nu opeens zich ontpoppend als scheppende genieën genieten de Japanners, ongemakkelijk comme il se doit, van de roem. Ongemakkelijk slaan ze onze belangstelling gade voor de martelaar van het moderne Japan, voor de man die in naam van de trits traditionele mannelijke deugden: loyauteit, authenticiteit en doodsverachting, zich zelf een rituele dood schonk - seppuku, ook harakiri geheten - met zijn pathetisch gebaar het mene tekel uitsprekend over de maatschappij, die het zwaard van de samoerai had ingeruild voor het driedelige maatkostuum van de manager.

Narcisme

De bloederige operazelfmoord van Mishima vestigde de aandacht van de gehele wereld op een problematisch Japan dat zure oprispingen overhield aan de economische en culturele overdaad van het postbellum. Mishima's leven en dood waren even complex als zijn oeuvre veelzijdig was; beide vertonen de contradicties die menig op redelijkheid en logica belust intellectueel voor raadsels stelt wanneer hij kennis maakt met maatschappelijk, staathuishoudkundig, politiek en cultureel Japan.

Mishima is slechts te begrijpen vanuit een ingebakken, algemeen-Japans narcisme dat de auteur echter op extreme wijze cultiveerde. Daarvoor moet men met veel aandacht het subliem geschreven essay Zon en staal lezen, en tekst die Yourcenar wegwuift als de mystificatie van een helaas ook tot opschepperij geneigde Mishima. In haar optiek is Zon en staal een jammerlijke valse vouw in het overigens onberispelijk gestreken pak van Mishima's oeuvre - terwijl het in werkelijkheid de achtergronden uiteenzet van zijn raadselachtige persoonlijkheid. Zoals elk extreem narcisme wees ook dat van Mishima op een torenhoge onzekerheid omtrent de eigen identiteit. Vandaar de ontelbare contradicties waarop men stoot in Mishima's werken en levenswijze. Vandaar de contrasten tussen het pastorale Bloesems over Uta-Jima en het diabolische Dorst naar liefde, tussen het monomane Madame de Sade en de veelzijdige vierdelige romancyclus ‘De zee van de vruchtbaarheid’, tussen het sublieme loflied op de schoonheid Het gouden paviljoen en het op politieke ontmaskering gerichte Na het banket. Zonder het inzicht in Mishima's narcisme blijft de kloof onverklaarbaar die gaapt tussen 's schrijvers vulgaire wooncultuur - hij leefde in een kitscherige, pseudokoloniale, naar hispanisme riekende woning, gevuld met kopieën van schabouwelijke victoriania en biedermeierachtige negentiende-eeuwse schilders - en zijn hartstocht voor, en grote kennis van de Japanse ethiek der samoerai, hagakure en bushido. Een consequente narcist is slechts geïnteresseerd in de buitenwereld naarmate die dienst doet als spiegel voor zich zelf. Relaties zijn nauwelijks mogelijk, niet gewenst, of functioneren anderszins als masker. Mishima's homoseksualiteit en zijn viriele paramilitaire dromen, gerealiseerd in zijn privé legertje tatenokai of ‘Schildvereniging’, waren in dat opzicht onverenigbaar met zijn gelukkige

[p. 53]

huwelijk. Zowel de homoseksuele activiteiten als het waarschijnlijk om fatsoensoverwegingen aangegane huwelijk waren enkel schijnbewegingen, schaduwspelen die het ware zelf van de schrijver niet raakten. Maar kan men in een boeddhistisch perspectief wel spreken van zo iets pathetisch als ‘het ware zelf’?

Wie Mishima's bekende autobiografische roman Bekentenissen van een gemaskerde heeft gelezen, weet dat de schrijver al op zeer jeugdige leeftijd het bewustzijn had ‘anders’ te zijn. Uit deze en andere teksten blijkt mij dat Mishima veeleer een consequente, en dus pathologische narcist was dan een overtuigde homoseksueel. De bezetenheid voor zijn lichaam - Mishima slaagde erin uit zijn tengere lichaam een fraaie, gespierde fysieke conditie te puren -, zijn exhibitionisme, zijn liefde om te acteren en te choqueren, zijn angst om wat de mensen over hem zouden denken, het spreekt alles boekdelen.

Recensentenwerk

Yourcenar beweert het raadsel Mishima te benaderen via een driedubbele weg: de analyse van het werk, de levensloop van de schrijver, de publieke verschijning van het personage Mishima. In feite bewandelt ze geen van de drie paden met vrucht. Zoals reeds gezegd, laat ze kapitale bronnen als het essay Zon en staal zo goed als onaangeboord. Wat het leven van de schrijver aangaat, volgt ze kritiekloos de sporen van Mishima's twee biografen Henry Scott-Stokes en John Nathan - zonder evenwel aan te geven uit welke biografie precies deze of gene opmerking is geput. Van het histrionische personage dat Mishima bij tijd en wijle graag projecteerde, schijnt zij ook al niet het rechte af te weten. Buitendien praat Yourcenar nogal veel over stijl, en dat lijkt vrijwel onmogelijk voor lezers als zij en ik, die een in een Europese taal omgezette schrijver moeten beoordelen.

Maar ze zal tenminste de inhoud van de door haar gelezen romans toch wel intelligent uiteenzetten, hoor ik de Yourcenar-bewonderaars ongeduldig opwerpen. Helaas, ook dat doet zij slechts ten dele. Op het navertellen heb ik weinig aan te merken. Ze vat de ingewikkelde intriges uit de vier romans van ‘De zee van de vruchtbaarheid’ overzichtelijk samen - keurig recensentenwerk. Ook haar kritiek op sommige religieuze details is lezenswaard: Mishima hield er inderdaad van om op sjintoïstische festivals rond te hossen, meer om zich halfnaakt te laten fotograferen dan om der godsdienst wille. Waarom echter Yourcenar een geleerde, maar geenszins afgeronde uiteenzetting over de reïncarnatie meent te moeten weggeven, is mij een raadsel, te meer aangezien zij het verband met Mishima's eigenzinnige manipulatie van het boeddhistische thema der zielsverhuizing niet weet te leggen. Ook de onderlinge samenhang tussen de vier romans van de tetralogie verzuimt zij aan te geven, en de complete betekenis van de hoofdpersoon Honda schijnt haar te ontsnappen.

Marguerite Yourcenar

Conform zijn boeddhistische levensvorm in de gefortuneerde jurist Honda in De degeneratie van een hemelling, het laatste deel van de romancyclus, uiteindelijk op de leegte gestoten. Hij beseft dat alles wat hij in zijn lange leven heeft getracht te achterhalen op inbeelding berust. Misschien is er zelfs helemaal geen ik dat de in de vier romans opduikende reïncarnaties op het spoor is gekomen. Menselijke, individuele gevoelens vallen in vergelijking met de door Mishima nagestreefde Schoonheid in het niet. Honda realiseert zich de leegte; Mishima trachtte in de vernietiging van zijn leven het niets te sacraliseren. Immers, zo eindigt Mishima's oeuvre. ‘er bestaat geen speciaal recht op geluk en geen op ongeluk. Er is geen tragedie en er is geen genie. Je vertrouwen en je dromen berusten op niets.’ Honda, en dus ook Mishima, kende van het boeddhisme wel de onthechting, niét het medelijden.

Vraag

‘Het lijkt erop,’ zo schrijft Yourcenar over de schepper van Honda, ‘dat, voor zover men deze zaken mag beoordelen, de liefde voor Mishima zelden een wezelijke rol heeft gespeeld.’ Dergelijke oordelen zou men inderdaad niet mogen vellen, zeker niet wanneer men tot een totaal andere cultuur behoort. In plaats van te analyseren, ventileert Yourcenar hier vermoedens die niet met argumenten te omkleden zijn. Terwijl er met betrekking tot haar onderwerp toch wel andere vragen te stellen zijn! Bij voorbeeld deze centrale vraag, die tot dusver door geen enkele essayist, biograaf, literaire criticus of japanoloog duidelijk is gesteld - ook hier door Mishima's vriend en vertaler Donald Keene. Waarom functioneert de jonge Mishima tot voorbij zijn twintigste jaar als een voorbeeldige jongen die braafjes in de voetsporen van oma en zijn ouders loopt en zijn rechtenstudie schitterend afsluit - om zich vervolgens vrij plotseling te ontpoppen als een duivelskunstenaar die geen enkel literair genre en geen enkel taboe onberoerd laat? Wat verklaart deze breuk? De vraag is niet alleen interessant voor ‘het geval Mishima’, ze zou tevens een schril licht kunnen werpen op de ingewikkelde kwestie van de Japanse identiteit.

In Yourcenars boek wordt veel aangeraakt maar weinig uitgewerkt. Van een aantal beschouwingen uit de schitterende roman Het gouden paviljoen heet het dat ze ‘beslist doordrongen zijn van het tantrische boeddhisme’. Waarom dat zo is, blijft geheel duister. Ik vraag mij af, of het hele boek van Yourcenar, dat rond de jaarwisseling verscheen, geen deel uitmaakt van de grote Mishima-campagne die de uitgeverij Gallimard handig heeft georchestreerd. Kort achter elkaar zijn de vier delen van de tetralogie, nota bene domweg vertaald uit het Engels, in Parijs verschenen, begeleid door de twee vertaalde biografieën van Scott-Stokes, en van Nathan. Het nummer 169 van Magazine Littéraire was integraal gewijd aan Mishima, alle belangrijke kranten en weekbladen besteedden omstreeks de jaarwisseling ruim aandacht aan hem - uiterst ongewoon in een land waar men meestal niet verder ziet dan zijn Franse neus lang is. Yourcenars boek is (in schitterend Frans geschreven, maar het is een haastig en uit geleend materiaal bijeengescharreld essay dat dan ook gerust het klapstuk van een geslaagde commerciële campagne genoemd mag worden. De opneming van Marguerite Yourcenar in de zogeheten kring der onsterfelijken heeft aan Mishima ou La vision du vide een luister gegeven die het boekje in feite niet verdient.