Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 51]

Daar hebben we Dat hebben we gehad
Robert Graves' afrekening eindelijk vertaald

Dat hebben we gehad door Robert Graves Vertaling: Guido Golüke Uitgever: De Arbeiderspers, Privé Domein, 348 p., f 48,50

Anthony Paul

Goodbye to All That verscheen voor het eerst in 1929. De titel heeft sindsdien vleugels gekregen en heeft een plaats gekregen in het dagelijks spraakgebruik en in menige citatenbundel. Het was bepaald geen loze kreet. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vocht Graves lange tijd aan het westfront waar hij zo ernstig werd gewond dat men zijn naam op de officiële dodenlijst zette. Na de oorlog hadden zijn zenuwen tien jaar nodig om te herstellen: ‘Ik kon niet telefoneren, werd misselijk als ik in de trein zat (...) Midden in de nacht vielen de granaten op mijn bed (...) Overdag zag ik in de gezichten van de vreemden mijn gevallen vrienden terug.’ Graves rekent in het boek af met de oorlog en de school waar ze een gentleman van hem wilden maken. Zodra hij het boek af had, ontvluchtte hij Engeland (en een gestrand huwelijk) en vestigde zich op Mallorca.

Dat was in 1929 en hij is er - afgezien van de oorlogsjaren 1936-1945 - altijd blijven wonen. Op Mallorca schreef hij een dikke honderdtwintig boeken en veranderde geleidelijk in een verweerde zuiderling met grijze krullen en een fraai profiel met gebroken neus, dat Engelse journalisten altijd aan ‘een gehavende Romeinse keizer’ doet denken. Zijn werk omvat romans, grotendeels historische, waarvan er enkele uitstekend zijn - I, Claudius bij voorbeeld - en vele middelmatig, maar die heeft hij dan ook volgens eigen zeggen voornamelijk geschreven om brood op de plank te krijgen. Beroemd en berucht is zijn boek The White Goddess, een soort studie over de bronnen van het dichterschap waarin hij zijn bizarre persoonlijke verering voor Moeder Muze uitspreekt en dat door T.S. Eliot ‘verbazingwekkend, monstrueus, verbluffend, onbegrijpelijk’ werd genoemd. Hij schreef slechte, rammelende literaire kritieken en een tweedelig compendium van The Greek Myths. Hij maakt vertalingen van Latijnse klassieken en schreef gedichten. Graves is in wezen een dichter.

Graves' proza is zakelijk, onderkoeld, op zijn best veerkrachtig, soms te droog en zwaar. Ook in zijn poëzie grijpt hij vaak naar droge ironie, en een abrupte, gecomprimeerde stijl. Maar zijn beste gedichten, waarvoor hij uit de meer persoonlijke, emotionele en intuïtieve kant van zijn dramatisch gespleten karakter putte, zijn krachtig en mysterieus. Graves' hele werk getuigt van zijn eigenaardige levenshouding: hij is iemand die het leven vanuit een vreemde hoek bekijkt en zijn scheve beeld van het leven ijskoud als het enige logische en juiste presenteert.

Koelheid

In Goodbye to All That, nu ook in het Nederlands vertaald, en voorzien van de fraaie titel Dat hebben we gehad, beschrijft Graves zich zelf en de eerste drieëndertig jaar van zijn leven. In een raak en verhelderend essay over Graves zegt Randall Jarrell over Dat hebben we gehad: ‘Als u meer over Graves wilt weten - en wie kan zijn nieuwsgierigheid naar zo'n goede en eigenaardige schrijver bedwingen? - doet u er goed aan met dit boek te beginnen. Met dit boek, of anders met Collected Poems.’

Graves begint met een beschrijving van zijn uiterlijk (‘Mijn ene schouder zit duidelijk lager dan de andere als gevolg van een longwond’) en de twee kanten van zijn karakter. De ene helft beschouwt hij als de Graves-kant, de andere als typerend voor de familie van zijn moeder, de Von Rankes. Leopold von Ranke was een beroemd geschiedkundige en daar is Graves trots op. Als kind bracht hij zijn vakantie door in de idyllische kastelen van de Von Rankes met hun mysterieuze kelders, vijvers vol karpers, en pauwen. Maar van zijn veertiende ‘tot vlak voor het einde van de oorlog toen ik zelf ging denken,’ distantieerde hij zich van zijn Duitse familie, in zoverre dat hij vrede had met ‘het hele patriarchale stelsel’.

De Graves, zegt hij, ‘zijn goed in dingen als examens (...) het invullen van formulieren en het oplossen van puzzels...’ Ze ‘hebben een koelheid zo wars van sentiment dat het grenst aan hardvochtigheid’. Graves is zich zo bewust van de tweedeling in zijn karakter, dat hij onderscheid maakt tussen ‘het eerste gedicht dat ik als me zelf schreef’, en ‘het eerste gedicht dat ik als Graves schreef’.

Zoals velen die hem voorgingen en velen die na hem kwamen, had hij het moeilijk op kostschool, zo moeilijk dat hij op een gegeven moment zelfs voorwendde dat hij krankzinnig was. De ‘georganiseerde mannelijke nachtmerrie’ (zoals Jarrell het uitdrukt) die het kostschoolleven voor hem was, bleek een goede voorbereiding op de georganiseerde mannelijke nachtmerrie van de oorlog. Het is verleidelijk om verder te gaan dan de nuchter-observerende Graves redelijk zou vinden en die oorlog te zien als de manifestatie bij uitstek van een acultureel, sportminnend, sentimenteel-homoseksueel, vrouwenhatend, statusbewust, mannelijk, krankzinnig systeem. Net als op een kostschool heerste er in sommige regimenten een waanzinnig, soms zelfs heldhaftig, snobisme: in 1915 speelden de Royal Welch Fusiliers in Frankrijk regelmatig een partijtje polo en ze spraken soldaten-Hindoestaans tegen de Franse ‘nikkers’. Graves kreeg te horen: ‘The Royal Welch don't recognize it (de oorlog),’ (in de vertaling verkeerd weergegeven als: ‘Dat maakt voor de Royal Welch geen verschil wat de onderlinge verhoudingen betreft.’)

Luchtaanval

De Graves-kant van Graves' karakter maakte hem tot een goed officier. In zijn verslag van de strijd in de loopgraven streeft hij bewust naar soberheid. Hij beschrijft de technische kant van de oorlog, en de voordelen van discipline en trouw aan het regiment, op een militair-zakelijke manier en vertelt zonder rancune over de dwaasheden van de generaals. Voor valse romantiek heeft hij geen tijd: de soldaten in de loopgraven, zegt hij, waren lang niet zo vaderlandslievend als de burgerbevolking, noemden de propaganda over de wreedheden die de Duitsers hadden begaan flauwe kul, liepen voor God niet warm en haatten de Duitsers niet maar de Fransen des te meer. De verschrikkingen van de oorlog worden slechts aangetipt: de zelfmoorden, een bos vol doden en verpletterde bomen, enkele lijken die hij niet meer kon vergeten.

In 1918 trouwde Graves met Nancy Nicholson. Zij was achttien, hij tweeëntwintig. De naïeve, felfeministische manier waarop ze dingen aanpakte, trok hem geweldig aan: ‘...door Nancy's ruwe typering van het christelijk geloof: “God is een man dus moet het één grote troep zijn,” gleed er een zware last van mijn schouders.’ Hij geeft een typerend verslag van hun eerste huwelijksnacht: ‘De onbeholpen gêne van onze huwelijksnacht (Nancy en ik waren beiden nog maagd) werd wat verzacht door een luchtaanval...’

Het laatste, naoorlogse, deel van het boek is geen anticlimax. Graves' studietijd in Oxford en zijn ontmoetingen met T.E. Lawrence, Thomas Hardy en anderen hebben prachtige anekdoten opgeleverd, waarvan er enkele klassiek zijn geworden, zoals de volgende opmerking van Graves' mentor: ‘Het lijkt er inderdaad op dat u bepaalde auteurs boven anderen prefereert.’ Door de oorlog kon hij onmogelijk waardering opbrengen voor de achttiende-eeuwse literatuur, die was te lieflijk en te Frans, maar leerde hij de Angelsaksische poëzie, die zich vooral met rauwe gevechten van man-tot-man bezighoudt, des te meer appreciëren.

De vertaling is in het algemeen van een behoorlijk gehalte, al is er hier en daar een onnauwkeurigheid of fout in geslopen. De laatste zin van de eerste alinea is weggevallen. Guido Golüke is zo verstandig geweest om accenten en dialect in algemeen beschaafd Nederlands weer te geven (in tegenstelling tot de persoon die zich aan de, in de vorige VN-boekenbijlage besproken vertaling van Huckleberry Finn heeft vergrepen). Ik vermoed dat de kleine onvolmaaktheden in de vertaling te wijten zijn aan de grote haast waarmee de vertaler heeft moeten werken.