Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 49]

Beschaving en vrijmoedigheid
De verraden onschuld en de verhalen van Elizabeth Bowen

The Collected Stories door Elizabeth Bowen Inleiding: Angus Wilson Uitgever: Jonathan Cape, 784 p., f 51,50 Importeur: Keesing Boeken

Maarten 't Hart

In het dagboek van Cesar Pavese vinden we op 15 oktober 1940 onder meer de volgende opmerking: ‘Typologie van vrouwen: zij die uitbuiten en zij die zich laten uitbuiten. Het eerste type vrouw is honingzoet, beschaafd, dame. Het tweede type is ruw, slecht opgevoed, onbeheerst.’ Uiteraard is dit wel een heel schematische en ruwe onderverdeling van alle vrouwen in twee typen, maar één ding is wel juist: met een zekere regelmaat ontmoet je vrouwen die beschaafd, damesachtig zijn en dat, zo lijkt het wel, niet als gevolg van opvoeding, maar van nature.

Ik stel mij voor dat Elizabeth Bowen zo'n beschaafde dame is geweest. C.M. Bowra heeft haar als volgt beschreven: ‘Ze was groot en erg goed gebouwd en had de manieren van iemand die op het land had gewoond en daarvan de gewoonten kende. Ze was elegant op een ongewone manier, met een gezicht dat zowel geest als karakter verried. Anders dan sommige Ieren, praatte ze niet voor de sier, maar hield ze de conversatie op hoog niveau en gaf die al haar aandacht. Ze stotterde een beetje en dat verleende haar opmerkingen kracht. Ze had de beschaafde stijl van een “grande dame”, die bij zeldzame gelegenheden er niet voor terug schrok om impertinentie aan de kaak te stellen, maar ze kwam uit een milieu waarin het decorum van de negentiende eeuw werd getemperd door Ierse vrijmoedigheid. Met al haar gevoeligheid en verbeeldingskracht, had ze toch een mannelijke intelligentie die volledig thuis was in grote onderwerpen en algemene ideeën.’

Beschaafde dames schrijven zelden - niet omdat ze voor hun kinderen moeten zorgen en aardappels moeten afgieten, want daar hebben ze hun personeel voor - maar omdat ze hun tijd verdoen met tennissen, recipiëren en dansen. Als zo'n grand lady dan een enkele keer de pen opneemt is haar werk alleen al uit hoofde van de zeldzaamheidswaarde interessant. Daarom vind ik het onbegrijpelijk dat Elizabeth Bowen in Nederland zo weinig gelezen wordt. Bij mijn weten is alleen haar roman The Heat of the Day lang geleden vertaald en ik heb nog maar tweemaal iemand ontmoet die iets van haar had gelezen. Onlangs las ik bovendien in De Tijd dat Max Nord haar werk boven dat van Virginia Woolf stelt.

Elisabeth Bowen

Waar de zaken er zo voorstaan lijkt het me op zijn plaats als ik enkele algemene opmerkingen over haar leven en werk maak. De Anglo-Ierse schrijfster Elizabeth Bowen werd op 7 juni 1899 in Dublin geboren uit Engelse ouders van Welshe origine. De familie Bowen had al sinds de zeventiende eeuw een Iers landgoed in bezit, Bowen's Court, dat Elizabeth erfde toen haar vader in 1928 stierf. De moeder van Elizabeth stierf in 1912 aan kanker en al voor die tijd schijnt zij zich, net als Henry Bowen, de vader, weinig om haar enige kind bekommerd te hebben. In veel van haar romans en verhalen beschrijft Elizabeth Bowen eenzame, vaak zelfs ouderloze kinderen die door anderen geadopteerd worden. In 1912 werd Elizabeth door haar tantes geadopteerd. Haar vader was lang daarvoor in een ziekenhuis voor geestelijk gestoorden opgenomen. Hij is wel hersteld, maar heeft niet meer met zijn dochter samengewoond. Toch beschrijft Elizabeth Bowen haar eigen jeugd in haar autobiografische geschriften niet als ongelukkig: ze troostte zich zelf met boeken. In Kent bezocht ze Down House School. Van 1916-1918 werkte ze in Dublin in een ziekenhuis en vanaf 1918 studeerde ze korte tijd aan de London Council School of Art. In 1923 publiceerde ze haar eerste boek, een verzameling korte verhalen onder de titel Encounters. In dat zelfde jaar trouwde ze met Alan Cameron, iemand die in de oorlog 1914-1918 kapitein was geworden en wiens ogen door een gasaanval voorgoed waren bedorven. Hij stierf in 1952. Na Encounters volgde in 1926 nog een bundel verhalen en, in 1927, haar eerste roman The Hotel. Vanaf 1935 tot 1952 woonde Elizabeth Bowen met haar man in Londen; vanaf 1952 tot 1960 alleen op Bowen's Court in Ierland; vanaf 1960 tot 1965 in Oxford. Daarna verhuisde ze naar Kent en op 22 februari stierf ze in Londen.

Gevoelens

Wie de keurige biografie van Victoria Glendinning over haar leest, krijgt niet de indruk dat ze nu een buitengewoon interessant of boeiend leven heeft geleid. Alleen in de oorlogsjaren, toen ze als air-raid warden werkte, heeft ze echt schokkende dingen meegemaakt. Toch is haar wereld altijd de wereld van een beschaafde dame gebleven en die wereld heeft ze in haar tien romans en negenenzeventig verhalen zodanig beschreven dat we gerust kunnen stellen dat zij, van alle beschaafde dames die ooit de pen opnamen, misschien wel de beste is geweest. Haar wereld heeft iets delicaats, iets verfijnds, iets aristocratisch. Toch zijn al de gevoeligheden die zij beschreef niet kunstmatig of oververfijnd en vaak laat zij zien dat zelfs in extreme omstandigheden bepaalde gevoelens delicaat blijven. Zo vertelt ze in het verhaal ‘Mysterious Kôr’ hoe een man en een vrouw door het gebombardeerde Londen dwalen, op weg naar het huis van een vriendin, die hen, omdat zij zelf geen onderdak meer hebben, wel wil opnemen. De vriendin heeft, met het oog op de komst van het tweetal, alvast drie kopjes neergezet, wat cacao opgezocht en wat melk. En het water in de ketel begint al te koken. De lichten branden, de radio is aan voor de gezelligheid, maar toch komen die dwalende dakloze vrienden maar steeds niet. Dan schrijft Elizabeth Bowen: ‘Vanaf dat ogenblik voelde ze hoe het welkom in haar begon af te sterven, een bloem van haar hart die te vroeg gebloeid had.’ Dat vind ik goed gezien - zelfs onder deze extreme omstandigheden blijft de normale teleurstelling omdat iemand te laat komt niet uit. Bovendien vind ik dit mooi geformuleerd. In ‘The Demon Lover’ - ook een oorlogsverhaal - brengt ze zonder veel woorden te gebruiken het gevoel over dat ontstaat als je afscheid moet gaan nemen van iemand van wie je houdt. Het vreemde is in zo'n geval dat je, bij voorbeeld als je op een perron staat te wachten op een trein, er toch naar verlangt dat die trein zo gauw mogelijk zal komen. Een langgerekt afscheid is slecht te verdragen.

In ‘The House of Paris’ beschrijft ze een samen zijn als volgt: ‘Ze zat met haar knieën gekruist, één hak van haar schoen in het gras drukkend. Met drie of meer mensen is er iets stoutmoedigs in de lucht; men kan heel direct dingen zeggen die, als er maar twee waren, beangstigend zouden zijn en die twee zouden zich bewust zijn van elke inch afstand die hen van elkaar scheidt. Men z'n drieën zijn is in het publiek zijn; je voelt je veilig, de persoon zo dichtbij wordt een gezicht aan de andere kant van het bord.’ In hetzelfde boek, iets verderop, de fijngevoelige en vooral ook eerlijke opmerking: ‘Goodbye zeggen brengt een vieze smaak in de mond voor degeen tegen wie je goodbye zegt; het doet pijn, voel je, en het moet niet nog een keer gebeuren.

Ook de overwegingen en gevoelens van jonge meisjes worden door Elizabeth Bowen zodanig in kaart gebracht dat je telkens verrast opkijkt. Zo merkt ze over Lois uit de roman The Last September op: ‘Eén van de dingen die Lois vooral wilde weten over het huwelijk was - hoe lang zou het duren om, als je elke nacht met dezelfde persoon zou slapen, de verzoeking te weerstaan om tot in de vroege morgen te praten.’

Bij beschaafde, elegante dames vraag je je ook altijd af wat er gaat gebeuren als ze in moeilijke omstandigheden komen te verkeren. Valt dan de beschaving ogenblikkelijk weg? Op deze vraag geeft het werk

[p. 50]

van Elizabeth Bowen een duidelijk antwoord. Evenals de hoofdpersonen van haar boeken en verhalen van na de Tweede Wereldoorlog heeft zij die oorlog meegemaakt en haar werk geeft een goed beeld van karaktervastheid, moed en durf van beschaafde dames die ook in moeilijke omstandigheden kunnen laten zien dat ze zich zelf kunnen blijven. De Tweede Wereldoorlog heeft een dimensie aan het werk van Elizabeth Bowen toegevoegd. Vooral de naoorlogse verhalen zijn beter dan die van voor de oorlog. Voor de romans geldt dat minder. Maar in de verhalen, waarin zij ook veel meer experimenteerde en durfde dan in haar romans, kon zij vaak in enkele bladzijden subtiel de sfeer beschrijven van het ‘dolce far niente’-milieu tegen de achtergrond van dreigend oorlogsgeweld. In ‘Sunday Afternoon’ bij voorbeeld beschrijft ze hoe iemand die in Londen bombardementen heeft meegemaakt op bezoek gaat bij een rijke familie van welke de leden nog net zo leven als voor de oorlog. Door het contrast tussen oorlog en verfijnde cultuur worden dan beide verschijnselen geprofileerd.

Schokkende ervaring

Ik geloof niet dat het overdreven is om te stellen dat al het werk van Elizabeth Bowen onder één noemer te vangen is. Telkens heeft ze beschreven hoe een opgroeiend meisje door een nogal schokkende ervaring haar tot dan toe zonnige, onschuldige kijk op de wereld verraden ziet. Goed, in The Little Girls is dat meisje dan misschien al over de zestig, maar toch is ook die roman, de meest humoristische die Elizabeth Bowen schreef, een verhaal over verraden onschuld. Goed, The Heat of the Day, Elizabeth Bowen's enige oorlogsroman, lijkt eerder een thriller over een meisje dat van een man te horen krijgt dat haar vriend een spion is (en de man belooft haar dat hij hem niet zal aangeven als zij zijn minnares wil worden) maar ook hier wordt een vrouw op vrij schokkende wijze duidelijk gemaakt dat de wereld bepaald niet een gecultiveerde achtertuin is. The Heat of the Day is een grootse roman, niet vanwege het sensationele thema, maar vanwege het feit dat je, al lezend het sensationele thema vergeet.

Toch lijkt The Heat of the Day niet de meest geschikte roman om als eerste ter hand te nemen als men iets van Elizabeth Bowen wil lezen. Het best kan men beginnen met het werk dat unaniem als haar meest volmaakte roman wordt geprezen: The Death of the Heart. Ook ik begon daarmee en ik stelde al spoedig drie dingen vast: ten eerste dat Elizabeth Bowen heel zorgvuldig stileert met een, voor een vrouw, vrij ongewoon vermogen om beeldend te schrijven (in dit opzicht heeft ze een en ander gemeen met Virginia Woolf), ten tweede dat het, als je haar leest, net lijkt of de tijd langzamer verstrijkt en ten derde dat ze - en daarin verschilt ze van Virginia Woolf - een verbazend goed oor voor dialoog had.

The Death of the Heart is een roman over een jong meisje, Portia, dat verliefd wordt op een jongen, Eddie, die haar gevoelens beantwoordt. Maar voor hem is hun verliefdheid een alledaags avontuur, terwijl het voor haar een grootse gebeurtenis is. Als zij ontdekt hoe Eddie denkt, voelt zij zich verraden en is zij diep ongelukkig. Ook deze roman, met Portia in de rol van Anton Wachter en Eddie in de rol van Ina Damman, is weer een verhaal over verraden onschuld.

Zomer

Niet al haar werk staat op het niveau van The Death of the Heart. Elizabeth Bowen heeft nog vrij lang gedacht dat een roman alleen dan kon gelukken als de personen erin vanaf het eerste begin op één bepaalde plaats verkeren en geen contact hebben met de buitenwereld. Zo speelt haar eerste roman, The Hotel, aan de Italiaanse riviera in een hotel waar Engelsen overwinteren. The Hotel vind ik een tamelijk kleurloos werk. Ook in The last September (1929) en The House in Paris (1935) hield Elizabeth Bowen vast aan deze formule. In The Last September speelt alles zich af in een Iers landhuis en de titel van The House in Paris verraadt al dat ook hier is gekozen voor éénheid van plaats in een vreemde omgeving. Zelfs in The little Girls (1964) speelt alles zich af op een landhuis, en vooral in de tuin daarvan omdat zich daarin een natuurgewelf bevindt waarin de hoofdpersoon zich steeds terugtrekt. Pas in haar laatste roman, Eva Trout (1969) heeft Elizabeth Bowen zich enigszins van deze typische Engelse romanformule kunnen losmaken.

Wat dit betreft zijn haar verhalen vanaf het eerste begin veel grilliger, ongewoner, speelser of juist ernstiger. Toch geloof ik dat ik voor haar romans zou kiezen als ik daartoe gedwongen werd. Geen van de verhalen laat zich vergelijken met zo'n mooie roman als The House in Paris waarin de zorgvuldige compositie zorgt voor een prachtig ontroerend slot. In dit boek speelt zich, tussen een jongen en een meisje die elkaar één dag lang zien, op kinderlijk niveau hetzelfde af als wat zich tussen de ouders van de jongen heel lang geleden al heeft afgespeeld. Deze parallelie, toch in de eerste plaats een kwestie van compositie en techniek, zorgt op het eind, als de jongen en het meisje afscheid van elkaar nemen en hun afscheid dan tevens een verzoening inhoudt voor wat er tussen de ouders van de jongen is misgegaan, voor een effect dat de compositie ver overstijgt. Ook in haar andere roman over tragische liefde, The Death of the Heart vloeit een ontroerend slot voort uit de compositie. De voorlaatste alinea waarmee het boek eindigt zou zo als een gedicht uitgeschreven kunnen worden: ‘Niettemin, in de uitgestrekte mauve schemering van de straat was er een eerste begin van de komende zomer - de zomer die alles met zijn hitte en gloed zou verdiepen. In tuinen buiten Londen zouden de rozen doorbloeien, terwijl al het andere in de schemer zou vergaan. Vermoeidheid, maar een soort van vreugde zou alle harten openen, want de zomer is de hoogte en volheid van alles wat leeft.’ Haast elk jaar denk ik, op warme septemberdagen, wel even terug aan dat laatste zinnetje: ‘For the summer is the height and fullness of living’. Om de een of andere reden symboliseert dat éne zinnetje alles wat het werk van Elizabeth Bowen voor me betekent.