Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 47]

Het verschrikkelijke bordkarton
Bernlef op zoek naar de drijfveren van een nazi-architect

De ruïnebouwer door J. Bernlef Uitgever: Querido, 176 p., f 39,-

Jacques Kruithof

Al met al zullen het een kleine veertig boeken zijn die J. Bernlef sinds 1960 heeft gepubliceerd: romans, verhalen, poëzie, toneelstukken, essays, interviews, en daar zou je de vertalingen nog bij op moeten tellen. Het is zeer wel denkbaar dat hij met deze produktie Onze Lieve Heer voor dezelfde moeilijkheden plaatst als Vestdijk indertijd. De kwantiteit wijst op een gedreven en consciëntieus schrijverschap, dat respect afdwingt; de kwaliteit van veel van zijn werk (zoals de fabelachtige korte roman Sneeuw van 1973, en de dichtbundel Stilleven die vorig jaar uitkwam) versterkt dat gevoel.

Bernlefs nieuwste boek, De ruïnebouwer, is het beste te beschouwen als een poging om met literaire middelen door te dringen tot het bewustzijn van een man die nog het meest van een vacuüm weg heeft: Albert Speer. Deze architect, in 1905 geboren, ontwierp de bouwkundige pronkstukken van nazi-Duitsland, kennelijk in nauw contact met Hitler; later leidde hij als minister de Duitse oorlogsindustrie. Als een der weinigen werd hij in Neurenberg tot gevangenisstraf veroordeeld; tot 1966 zat hij in Spandau. De vraag die dit boek stelt, is: wie was die man, wat bezielde hem? Zijn geschriften en de talrijke interviews maken dat, zoveel jaar na dato, en in een heel andere wereld, niet duidelijk.

De manier waarop Bernlef door Speer gefascineerd was (of is), kan ik misschien enigszins uitleggen aan een eigentijds voorbeeld: de schilder Henk Helmantel, die tot de ‘stal’ van galerie Mokum behoort. Heel diens werk, stillevens en kerkinterieurs, bestaat uit pastiches: in de trant van Rembrandt, Saenredam, Coorte, Verster, Dick Ket. Geen schilderij of je kunt er het voorbeeld van aanwijzen; het lijkt wel werk in licentie. De beïnvloeding gaat in elk geval veel verder dan inspiratie of ontlening: er is een onmiskenbare technische begaafdheid, maar verder alleen een leegte die vol loopt met andermans meesterschap.

Een enkele stap verder en de pasticheur gebruikt ook de signatuur van zijn lichtende voorbeeld, doktert wat aan het craquelé, en wordt vervalser. Een Han van Meegeren dus, zoals Bernlef getekend heeft in de roman De maker (1972). Speer is een pasticheur en vervalser in gigantische vergroting; zijn ontwerpen, die de mensen kleineren en knechten, raken ten overvloede de belangstelling die Bernlef zijn documentaire over gevangenissen Bajesmaf (1974) heeft ingegeven. Evenals in dat boek zijn in De ruïnebouwer illustraties van Siet Zuyderland opgenomen.

J. Bernlef, tekening van Siegfried Woldhek

Ruïnewaarde

Speer bouwde, of tekende, kolossale hallen, tribunes en terreinen ten dienste van het nazi-vertoon. Ze moesten alle bestaande bouwwerken in formaat overtreffen: een dictatuur zoekt het, zoals ook in het Oostblok, bij voorkeur in de overtreffende trap. Voor het overige is er kraak noch smaak aan: klassicistische namaak, die slechts wil imponeren ‘om van mensen gevoelsmachines te maken, bespeelbaar dus’, zoals Bernlef schrijft.

Speers architectuur is een tautologie: herhaling en opblazen van oude vormen, maar ze heeft één merkwaardig aspect. Hoewel het er de schijn van heeft, dat Speer geen enkel denkbeeld koesterde, en alleen op grote schaal de heersende ideologie gestalte gaf, is van hem de theorie over de ‘ruïnewaarde’ afkomstig. Hij wilde zijn monumenten voor het ‘duizendjarige rijk’ zó bouwen dat het leek of ze er al honderden jaren stonden. Hij zorgde dus voor kunstmatige sporen van ‘verval’, alsof ze het einde, in plaats van het begin van het nazi-tijdperk markeerden.

Deze ‘gedachte’ heeft ongetwijfeld te maken met de troebele mythologie over het Germanendom, waarmee Hitler, Rosenberg en anderen het verleden als voorgeschiedenis van hun Derde Rijk trachtten in te lijven. Ook Speer is overwegend een leegte, die door ideeën van anderen gevuld raakte, een technocraat die voor hetzelfde geld achter een ander vaandel aan had kunnen lopen - maar aan de andere kant toch iemand die met zijn eigen opvatting er blijk van geeft dat hij het nazisme door heeft.

Bernlef is bepaald niet de eerste Nederlandse auteur die probeert via de verbeelding toegang te krijgen tot het haast onvoorstelbare bewustzijn van een nationaal-socialist. Het eerste gedeelte van De ruïnebouwer, dat getiteld is; Een verslag, bestaat uit vier verhalen waarin de schrijver rekenschap aflegt van een fascinatie die te vergelijken valt met de obsessie van Jaap Harten in De getatoeëerde Lorelei en in Madame Tussaud in Berchtesgaden.

Het begint met een zekere Alfred Plancken, die een dubbelganger van Hitler was, het eindigt met een tocht naar enkele produkten van Speers megalomane, maar geleende denken, en met een andere tocht langs foto's en teksten. De vraag, wat die bouwer van façades en ruïnes heeft bewogen en beziggehouden, blijft onbeantwoord. In de slotzinnen wordt het toneelstuk bedacht dat er onder de titel Een schouwspel op volgt: ‘Alleen zo kan dit onechte leven echt worden gemaakt. Een strijd van bordkarton tegen bordkarton.’ Dat is een frappant gekozen formulering: het werk van Louis Ferron, om zo te zeggen specialist in het gefingeerde onderzoek naar de drijfveren van het nazisme, is door Kees Fens eens als ‘bordkarton’ bestempeld en gediskwalificeerd. Lijkt Ferron vooral in beslag genomen door de perversie en de roes (de hysterie, zegt hij zelf), die het nazisme kenmerken, Bernlef kiest de technologische kant en exponent ervan als uitgangspunt - al even morbide en onbegrijpelijk, zodat zijn drama eindigt met bloed dat de zaal in stroomt.

In Een schouwspel worden het proces tegen Speer, en dienst ‘reflectie’ of wat daarvoor door moet gaan, gedurende zijn gevangenschap, ten tonele gevoerd. Nadat de ergste raddraaiers (als ieder ander een

vervolg op pagina 50