Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 35]

Het nauwkeurig klokgetik
Een studie van Arthur van Schendel

De dansende burger A. van Schendels sociale visie door Sonja Vanderlinden Uitgever: Universiteit van Leuven, 219 p. ca. f 42,-

Charles Vergeer

Over het leven en werk van Arthur van Schendel (1874-1946) wordt de laatste en de toekomende tijd steeds meer gepubliceerd. Of dat ook als teken van grotere waardering uitgelegd kan worden, dat weet ik niet. De waarde van al die verschillende publikaties is nogal divers.

Eerst is er het belangrijkste, het Verzameld Werk (1976-78) dat in acht delen verscheen. Hoewel heel veel van het werk nauwelijks meer bereikbaar was, en het achtste deel bovendien tot dan toe ongepubliceerd werk bevatte, was de reactie niet anders dan lauw te noemen. Zeker, de meeste critici erkenden in Van Schendel een van onze allergrootste schrijvers, maar ze meenden blijkbaar dat deze overtuiging zo hecht was dat niet aangetoond hoefde te worden waarom en waarin die Van Schendel toch zo groot is. De opmerkelijke waarde van het in het achtste deel voor het eerst gepubliceerde romanfragment (uit de laatste maanden van Van Schendels leven) is volledig onopgemerkt gebleven. In het kielzog van dit Verzameld Werk verschenen nog het aan Van Schendel gewijde Schrijversprentenboek (1976) evenals afleveringen van de tijdschriften Bzzlletin (Sept. 1976) en Maatstaf (november 1976). Herdrukt werd, in 1978, de dissertatie van F.W. van Heerikhuizen uit 1961.

Herdrukt zal binnen twee maanden het sympathieke biografietje van G.H. 's-Gravesande worden.

Arthur van Schendel geschilderd door Jan Poortenaar

Nieuw zijn het in 1979 verschenen boekje uit de Synthese-reeks over Een Hollands drama en het boek dat in de herfst van dit jaar, van mijn hand, bij uitgever Thomas Rap over Van Schendel zal verschijnen. Ten slotte zal in de lente van het volgend jaar, naar wij hopen, de uitgave van de Brieven van en aan Arthur van Schendel het licht zien, waarschijnlijk in twee delen.

Plannen om een boekje met Jan Greshoffs uitingen over Van Schendel en om een aantal autobiografische stukken van Van Schendel uit te geven zijn nog wat verder van hun verwezenlijking af.

Maar of al deze bedrijvigheid ook een grotere waardering van de zijde van het lezerspubliek betekent, dat, ik zei het al, staat nog te bezien. Wel worden voortdurend een ruim aantal titels van hem herdrukt, en bovendien niet steeds de geijkte. Bij Meulenhoff en als Salamanderpockets verschijnen ook mooie en al te lang onbereikbaar gebleven werken als Het oude huis en de verhalenbundel Avonturiers. Het wachten blijft op een herdruk van de meesterlijke verhalenbundel Herinneringen van een domme jongen.

Sociale visie

Er verscheen ook een heruitgave van De dansende burger van Sonja Vanderlinden. Al als studente publiceerde Sonja Vanderlinden in juni 1974 één van de vijf hoofdstukken van wat in 1976 haar licentiaats-verhandeling zou zijn. Bij de promotie te Leuven kreeg zij, met name van de aanwezige Noord-Nederlandse Van Schendel-kenners - ja, heus, die bestaan - nogal wat kritiek te horen. Haar landgenoten waren blijkbaar wat milder want in 1978 kreeg zij voor De dansende burger een - thans op het omslag met trots vermelde - prijs van de Koninklijke Academie. Vorig jaar werd zij hoogleraar in de Nederlandse letterkunde aan de Sorbonne. De eeste zin van het ‘Woord vooraf’ van de huidige uitgave - in de deftige serie Recueil de travaux d'histoire et de philologie van de Franse afdeling van de Leuvense universiteit - beweert wel ‘Deze studie is grotendeels uit mijn doctorale dissertatie gegroeid’, maar dat is niet helemaal waar. Het boek is grotendeels identiek aan het eerdere werkstuk, maar gelukkig gezuiverd van een aantal onjuistheden. De schrijfster heeft zich bepaald tot een vijftal werken van Van Schendel: Het Fregatschip Johanna-Maria, De Waterman, Een Hollands drama, De grauwe vogels en De wereld een dansfeest. Die keuze was min of meer toevallig en jammer is dat juist de beide boeken waarin Van Schendels sociale visie het duidelijkst tot uiting komt, De rijke man en De mensenhater terzijde zijn gelaten. Ook lijkt me het onderwerp van het boek door de titel niet juist weergegeven. Er wordt eigenlijk niets gezegd over Van Schendels sociale visie. Hij die van zich zelf, in zijn autobiografische schets Fratilamur zei (Verzameld Werk, III): ‘Ik had een opstandeling kunnen worden, en hervormer, want het vuur was groot, de wil zuiver, en ofschoon ik elders geroepen werd tuurde ik toch naar het licht in de ogen van broeders en zusters.’ Zijn sociale bewogenheid, zijn politieke interesses, zijn zo duidelijk uitgesproken afkeer van burgerlijkheid en van kerkelijkheid, gaan nog altijd schuil achter die fabel van Van Schendel als de brave onpolitieke burgerman, boeken schrijvend te Sestri. Ook voor Sonja Vanderlinden blijft hij een burger, zij het een dansende.

Haar visie op die dansende burger uit zij in nogal vage bewoordingen: ‘het leven dat zijn oorsprong heeft in de immanente God, is op God doelgericht. Alle helden getuigen van de terugkeer naar de natuurlijke bron. Brouwer belichaamt de vroeg-kapitalistische pionier; Rossaart oefent het vak uit dat vanouds de broodwinning is geweest van de Nederlander, de schipperij; Floris strijdt om het behoud (het wezen) evenwel in een vernieuwde vorm (de schijn) van het huis, het symbool van de “stam”; Kasper gaat terug naar de natuur, i.c. de tuinbouw; Daniel wijdt zich aan de meest primitieve kunst, namelijk de danskunst. Zij hechten zich niet aan het leven, kijken nooit achterwaarts, maar steeds voorwaarts. Het verleden evoceren zij nooit, er is geen spoor van heimwee naar het verleden; alleen naar de toekomst kijken zij; op lange termijn is het vooruitzicht de bevrijdende dood. Het treffendste voorbeeld geeft Floris, die zijn leven schenkt opdat het huis zou herrijzen, het Leven niet tot stilstand zou komen.’ Maar het was niet de bedoeling van Sonja Vanderlinden iets te zeggen over Arthur van Schendel of over diens sociale visie, integendeel, zij vat, in het voetspoor van onder andere J.J. Oversteegen, een tekst als een zelfstandige structuur op. Dat is een mogelijk gezichtspunt van

[p. 36]

waaruit men zijn werk kan benaderen maar het heeft evenveel voordelen als nadelen. Het houdt de schrijver zelf ver van de door hem geschreven tekst zodat het Vanderlinden volledig ontgaat hoezeer Een Hollands drama bij voorbeeld autobiografisch is. Ook worden nergens in deze studie verbanden met andere werken van Van Schendel gelegd. Ik vind dat jammer en geloof dat juist zijn werk, dat doorgaans beheerst wordt door een aantal steeds terugkerende thema's en eigenaardigheden, meer gebaat is bij een beschouwingswijze waarop Vanderlinden zich tot de vijf door haar gelezen werken bepaalt. Anderzijds wordt die schaarse keus van Van Schendels werk wel overstroomd met vergelijkingen - even mank als altijd - met de helft van de wereldliteratuur. De andere helft van het vergelijkingsmateriaal zijn de werken der literatuurwetenschap die wat vlotter ter been zijn en al interpreterend met Van Schendel aan de haal gaan. Het voordeel van haar beschouwingswijze zou gelegen moeten zijn in de nadere band tussen tekst en lezer; de lezer is er op de eerste plaats op uit allerlei structuren in de tekst te ontdekken. Dat zou juist wat betreft de teksten van Arthur van Schendel een hoogst belangwekkende onderneming zijn, want er zijn weinig Nederlandse schrijvers aan te wijzen die zozeer met schema's, terugkerende signalen, structuren et cetera gewerkt hebben als juist hij. Zijn werk zit zo stevig in elkaar vanwege het skelet. Maar er zijn ook weinig schrijvers - en het is waarschijnlijk een kenmerk van de waarlijk goede schrijver - die hun skeletten zo goed verborgen hielden en in het vlees zetten.

Negentiende eeuw

Sonja Vanderlinden brengt ons ook op dit punt niet veel verder. Ze mist voldoende historische kennis en is te weinig thuis in de negentiende-eeuwse samenleving (dat is die van de vijf door haar gekozen romans) om het preciese verband tussen feit en fictie te zien. Het ontgaat haar bij voorbeeld dat het luiden van de Damiaatjes in Een Hollands drama het teken is van ‘brand meester!’. Wie er oog voor heeft, merkt dat in het boek de brand ten slotte voortdurend aangeduid wordt. Merkt men dat niet, dan komt men aan met schone schijn als ‘Telkens als de klokken luiden of de toren in zicht komt, wordt de mens stil en gaat zich op metafysische problemen bezinnen.’ Erger is dat zij zich principieel de toegang tot de belangrijkste structuren in het werk, die van tijd en ruimte, ontzegt. Op p. 169 beweert ze ‘nergens in zijn romans is er een expliciete verwijzing naar controleerbare feiten of toestanden’ en de geschiedkundige feiten ‘worden nooit nauwkeurig bepaald.’

De mening dat Van Schendel vaag en zweverig zou zijn, hier te lande door bijkans iedereen voorgedragen en met name door prof. G. Stuiveling, is door een aantal artikelen van P. Kralt en J. van de Sande al lang naar het rijk der kletskousen verwezen. Wie goed leest, ziet dat Van Schendel met een juist bijna beangstigende nauwkeurigheid de klok laat tikken en de ruimte aanwijzt. Maar Sonja Vanderlinden leest niet goed en heeft geen oog voor die structuren die ze zegt te zoeken. Hoe anders te verklaren dat ze bij voorbeeld (p. 79) over Een Hollands drama weet te melden dat de datum vermeld op de allereerste bladzijde ‘de enige aanwijzing’ is? Er is geen bladzijde in dat boek (en voor de andere boeken geldt dat evenzeer) waar de preciese datum en plaats niet van te bepalen is. Wie met aandacht leest merkt bij voorbeeld dat de brand plaatsvindt op 11 november 1895. De schrijfster echter merkt die bijkans obsederende klokketik niet op en laat dientengevolge Floris voortdurend een jaar jonger zijn dan hij is.

Vindt ze de structuren in het werk niet, ze vindt ze zelf wel uit. De eend - een befaamd beest onderhand - die in het begin van De waterman opvliegt is volgens haar minder aardgebonden dan de hoofdfiguur Maarten Rossaart en symbool van diens verlangen aan iets te willen ontkomen zonder dat hem dit lukt. Tja. En verderop: ‘Het water is Maartens Godservaring’ (zó in het artikel van 1974, de tekst van haar boek is hierin nog uitgebreider en ‘diepzinniger’). De structuur van De waterman zou zijn: eerst met de voeten in het water, dan tot het middel en ten slotte erin verdrinken. En van dat verdrinken weet Vanderlinden dat het zelfmoord is. Al in gesprek en briefwisseling met de schrijfster bleek ons hoezeer men met verschillende ogen verschillende Van Schendels lezen kan en dit herlezen overtuigde mij daarvan eens te meer. In De waterman las ik: ‘Man, zeide Maarten, zoveel gedachten heb ik nooit gehad.’