Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 29]

Het voorbijgaan van de tijd
Het nieuwe ‘filmische’ boek van Patrick Modiano

Une jeunesse door Patrick Modiano Uitgever: Gallimard, 193 p., f 39,95 Importeur: Nilsson & Lamm

Ed Jongma

Une jeunesse, de nieuwe roman van Patrick Modiano, werd in november van het vorige jaar in een aflevering van de Nouvelle revue française voorafgegaan door een kort verhaal, een novelle haast, met de zeer Modianesque titel: Memory Lane. De prachtige eerste zin: ‘Ik vraag me af door welk geheimzinnig chemisch proces een “kleine groep” ontstaat: nu eens ontbindt zij zich vrij snel, dan weer blijft zij gedurende verscheidene jaren homogeen, en vaak denkt men, door het onsamenhangende karakter van haar leden, aan een politionele razia die in de nachtelijke uren individuen samenbrengt, die elkaar anders nooit ontmoet zouden hebben,’ geeft kader en thema van het verhaal op voorbeeldige wijze aan. Afgezien van deze nabijheid in de tijd, horen beide verhalen ook ‘organisch’ bij elkaar, wat al weergegeven wordt door de figuur van Bellune, die als een soort trait-d'union fungeert. Er wordt in Memory Lane al gepreludeerd op zijn zelfmoord, die in Une jeunesse zal worden voltrokken.

Als in veel boeken van Modiano hebben zijn personages in deze laatste verhalen het ook weer te kwaad met hun verleden. Een verleden dat veelal getekend is door de oorlog, en dat maar beter vaag en schimmig kan blijven. Ik weet niet meer wie gezegd heeft dat de dichter Kloos het grootste deel van zijn leven zijn eigen weduwnaar geweest is, maar hetzelfde geldt een beetje voor veel figuren bij Modiano. Men leeft nog wel, maar de vitaliteit, het elan, is verdwenen. Er zijn geen ambities meer, dat wil zeggen andere dan het bestaan te rekken en nog enigszins leefbaar te houden. In Memory Lane gebeurt dit door feesten, dwaze weddenschappen, en verre reizen.

Wordt Memory Lane geheel door dit soort personages bevolkt, in Une jeunesse is sprake van een nuancering. In het eerste verhaal is de buitenstaander, de figuur waartegen de sfeer van ‘het voorbije’ zich aftekent, de verteller, die zelf niet uit de verf komt, maar veeleer als spiegel fungeert. In Une jeunesse is sprake van een jeugdig paar, dat door een aantal oudere, in Modiaanse zin ‘aangetaste’ figuren, op sleeptouw wordt genomen. Zij hebben hun leven nog voor zich, maar het lijkt erop, dat zij bezig zijn met een bestaan dat later de sfeer van vage nostalgie zal leveren, die zij nu waarnemen bij hun beschermers. Een voorproefje hiervan wordt ons geboden in de eerste bladzijden van het boek waar het paar even de middelbare leeftijd heeft aangenomen.

Louche

Louis, de jongen, zoon van een wielerkampioen en een music-hall-ster, is net ontslagen uit de militaire dienst en wordt opgevangen door ene Jean-Claude Brossier, die hem aan werk kan helpen bij een vriend, Bejardi. Dit werk, hoe kan het anders, is even vaag en nondescript als Bejardi zelf, en bestaat uit wat eenvoudige diensten en klussen, en eenmaal een clandestien geldtransport naar Bournemouth, in Engeland. Er kleeft een louche luchtje aan alles.

De geschiedenis van het meisje Odile verloopt, voor zij elkaar ontmoeten, langs evenwijdige lijnen. Zij ambieert een carrière als zangeres en komt daardoor automatisch in contact met Bellune, een Oostenrijkse musicus, die voor de oorlog naar Frankrijk ontweken is, en nu talentenjager is voor een grammofoonplatenmaatschappij. Veel talent heeft zij niet, maar zij brengt het toch tot een proefplaatje, en via dit plaatje en de obligate divan in de kamer van de impressario, tot een kortdurende aanstelling in een cabaret. Zij heeft Louis dan al ontmoet en woont met hem samen op een zolderkamertje. Samen ook brengen zij het geld naar Bournemouth - een van de mooiste verhalen uit het boek - en samen steken zij het geld van een tweede transport, ditmaal met bestemming Genève, in eigen zak.

Zij beleven een luxe vakantie aan de Rivièra, alvorens neer te strijken in het bergdorpje waar wij hen in het eerste hoofdstuk al aantroffen.

Ik heb vroeger al eens gewezen op de filmische eigenschappen van de boeken van Modiano, en ook Une jeunesse zou zonder enige omwerking als scenario voor een boeiende thriller kunnen fungeren. Tijdens het lezen zie je de film als het ware al voor je.

Patrick Modiano

Het ‘suspense’-karakter lag in vorige boeken die de oorlog als kader hadden, natuurlijk duidelijker, maar het is verrassend om te bemerken hoe ook Une jeunesse, dat zich afspeelt in een omgeving waar weinig dreiging van uitgaat, de spanning toch prachtig wordt opgevoerd. Het lijkt mij niet onwaarschijnlijk dat hij hiervoor veel filmische trucs van Hitchcock heeft afgekeken, bij voorbeeld mensen met elkaar laten praten zonder dat je hoort wat er gezegd wordt, maar wel met de suggestie dat ze het over jou hebben, of een figuur waar je onaangename ervaringen mee hebt gehad steeds opnieuw ‘in het beeld brengen’, met geen andere functie dan een dreiging suggereren. Deze laatste truc is in dit boek toegepast met de politie-inspecteur die Odile eens heeft aangehouden, en daarna steeds weer opduikt op momenten die voor haar een bedreigend karakter hebben: de zelfmoord van Bellune, het geldtransport naar Bournemouth.

Afgezien van deze trucs is toch ook wel het ontbreken van informatie over de handelingen en het verleden van de personages die Louis en Odile omringen een bron van ‘suspense’, en het spaarzame, geleidelijke aanbieden van zulke informatie opnieuw een vorm om de spanning te handhaven.

Onpersoonlijk

Une jeunesse is de meest ‘onpersoonlijke’ roman die Modiano tot nu toe heeft geschreven. Ik bedoel hiermee dat Modiano in dit boek het minst duidelijk een persoonlijke problematiek tot uiting brengt. Het viel te verwachten na de Rue des boutiques obscures, waarin naar mijn gevoel op meestelijke wijze het sluitstuk wordt gegeven van de obsessie die de Tweede Wereldoorlog voor hem betekende, een obsessie die zowel te maken had met zijn jood-zijn, als met onverwerkte oedipale motieven. Ik heb daar bij de bespreking van dat boek al met enige uitvoerigheid over geschreven. Het gevolg is, dat Une jeunesse luchtiger van toon is dan het vorige werk, en een minder gedreven indruk maakt. Zijn motieven zijn dezelfde gebleven, maar de auteur lijkt nu in staat wat meer afstand tot zijn onderwerp te nemen. Hiermee is natuurlijk niets ten nadele van het boek gezegd, daarvoor blijft zijn thematiek, vervat in een uiterst economisch en doeltreffend woordgebruik, te interessant. Daarom tot slot nog een citaat. Brossier legt zich niet bij het verleden neer, maar tracht zich op krampachtige wijze door het verwerven van een collegekaart een nieuwe toekomst te scheppen naast zijn vriendin Jacqueline Boivin, die eveneens studeert: ‘Hij werd steeds bleker, alsof hij zich er rekenschaf van gaf dat de schooltas die hij op zijn knieën had, zijn trainingspak en zijn status van student, Jacqueline Boivin zelf met haar grijze plooirok en haar beige twin-set, niet voldoende waren om hem te beschermen tegen de tijd die voorbij gaat en de onverschilligheid van de wereld.’