Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 27]

Triviaal en sentimenteel
Het Boekenweekgeschenk van Henri Knap

De ronde van '43 door Henri Knap Boekenweekgeschenk 1981

Frans de Rover

Al weer voor de eenenvijftigste keer maken uitgevers en boekverkopers, verzameld in de Commissie voor de Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (de CPNB) het bekende genereuze gebaar naar hun klanten: het boekenweekgeschenk! De stapels liggen opgetast naast elke boekenkassa van Appelscha tot Zierikzee. De commissie wist in heel wat jaren iets van literaire kwaliteit te presenteren dat zeker het etiket ‘propaganda van het Nederlandse boek’ verdiende. Tussen A en Z ligt echter het hele alfabet; ik bedoel: de propaganda moet collectief, dus ván alle boekbelanghebbenden maar vooral vóór alle lezers, zijn. Stel je de catastrofe voor dat lezer A een boek over roomse paddestoelen aanschaft en lezer Z een plaatwerk over gereformeerde vuurtorens, en dat ze dan argeloos lezend in het boekenweekgeschenk plotseling stuiten op een ontbrandend jongensdeel...

Gerard Reve's novelle De vierde man werd door de commissie ‘op ethische gronden’ afgewezen om als geschenk te mogen dienen. In plaats daarvan vroeg men Henri Knap een novelle te schrijven. Het nu als Boekenweekgeschenk dienstdoende boekje wordt gepresenteerd onder de tekst ‘Een oorlogsverhaal. Maar ook een verhaal voor en over alle mensen, in alle tijden.’ Het is grenzeloos triviaal, sentimenteel en vooral onwaarachtig in de beschrijving van een historische werkelijkheid.

Het oorlogsverhaal. Op een zondagmorgen in 1943 krijgen de apotheker Theo Koenders en zijn vrouw Antoinette het dertienjarige joodse meisje Roosje aan de deur dat voor enkele nachten ondergebracht moet worden. Maar de familie Koenders heeft al onderduikers en bovendien speelt hun jongste dochtertje met het achterlijke zoontje van de buurman, een Duitse SD-kolonel. Theo besluit het meisje bij bekenden onder te brengen. Na een barre fietstocht door storm en regen langs acht echtparen keert hij nog juist voor spertijd thuis terug; mét Roosje.

Platitudes

Dit gegeven als zodanig is geen reden tot verontwaardiging; ik maak geen bezwaar tegen ‘wéér die oorlog’, want die oorlog zal, ook in de literatuur, een rol blijven spelen. Ik ben verontwaardigd over de wijze waarop Henri Knap van dat oorlogsdecor gebruikmaakt om goedkope sentimenten op te wekken die zijn onvermogen een verhaal te schrijven moeten camoufleren. Knap mag dan (volgens het colofon) 10.000 artikelen en twintig ‘boeken en boekjes’ geproduceerd hebben, van het enigszins acceptabel invoeren van verhaalpersonages, om maar te zwijgen van het verwoorden van emoties en gevoelens binnen een verhaalontwikkeling, heeft hij geen benul. Hij denkt te kunnen volstaan met een anekdotische opsomming van uiterlijkheden en platitudes.

Al direct de eerste pagina bevat een ijzersterke introductie van Roosje: ‘Haar donkere ogen waren groot in het smalle gezichtje, dat ook door haar ronde kin iets volwassens had. Ze had een kleine, rechte neus en kleine oren die vlak tegen haar hoofd lagen. Ze was niet mooi (...) maar lief en aantrekkelijk. Natuurlijk was ze joods (...) maar ze zag er niet joods uit.’ De koene Theo neemt afscheid van zijn vrouw. ‘Hij duwde zijn gezicht in haar haar, dat geurde naar de nacht, haar slaap, haar vrouw-zijn. Ze streelde zijn oor met haar lippen. Ze fluisterde: ‘In Godsnaam’. (Let op de hoofdletter.) Theo gaat met Roosje achterop de fiets op weg naar de eerste bekende. Ik fiets even met de apotheker mee. De tocht gaat in de richting van het landgoed van de Van Derenbergs, Theo bekend van de herensociëteit aan het Sint-Gentianusplein. Het inmiddels natte tweetal (storm en regen) wordt ontvangen door Louis van Derenberg: ‘Zijn gezicht was vlezig en vol plooien. Als hij vergat dat anderen hem zagen keek hij verongelijkt, maar nu sierde hem een glimlach. Tersluiks voelde hij of zijn dun grijs haar nog netjes over zijn roze schedel gekamd lag.’ De rijkelui hebben geen plaats voor het arme Roosje; we rijden via het Gravenpark en de Burgemeester Boltensingel naar groenteboer Henk de Jong: ‘eenvoudige oprechte mensen (...) als tegengif tegen de kille klamheid van de Van Derenbergs.’ Henk doet zelf open, ‘hij droeg de dunne leren muilen die hij in zijn klompen placht te dragen. Hij had een grijs-katoenen broek aan en een wit overhemd zonder boord, dat met een koperen knoopje was gesloten.’

Henri Knap

Bijpassende lotion

Ook de groentefamilie heeft een excuus om Roosje niet te nemen. Dan maar naar tandarts Guurt Veenendaal, die ‘was uitzonderlijk lang: meer dan 1 meter 90. Als zoveel mensen met mooie tanden glimlachte hij vaak en breed. Hij leek een hoog voorhoofd te hebben doordat de haargrens voor zijn jaren - hij was 40 - al flink achteruit was geschoven.’ Ondanks uitvoerige beschrijving van Guurts sokken en zijn ‘licht maar bijzonder geparfumeerde after-shave met bijpassende lotion’ kan Roosje ook hier niet terecht. Ik peddel mee naar de electriciën Laurens van Doorn in de Begoniastraat, ‘ook al in een wit overhemd met bovenin het koper van een boordeknoopje. Van Doorn had het verstandige gezicht van een ambachtsman die weet, dat hij in zijn vak zijn mannetje dubbel en dwars staat, maar daardoor niet verwaand is geworden. Hij had achter zijn hoornen bril de aandachtige ogen van iemand die gewend is op kleinigheden te letten, omdat die in zijn vak grote ongelukken kunnen veroorzaken.’

We zijn nu via de Lepelerberg alweer in de Groen van Prinsterenstraat, voor de winkel van opticiën Karel van Munster, ‘klein en slank, vroeggrijs. Zijn haar was sierlijk om zijn hoofd gekapt; hij was altijd lichtgebruind, Theo verdacht hem van het gebruik van een hoogtezon. Die verkocht Karel ook. Hij had een dromerige oogopslag en hij zou een knappe man zijn geweest als hij niet zo'n dikke, wat pruilerige onderlip had gehad.’ We staan alweer op de pedalen, we gaan langs de Madelbertakerk aan de Grote Markt de Korenstraat in, dan een eind de Burgemeester Boltensingel af en via de Rondbaan langs het Gravenpark naar de componistenbuurt. Doornat (storm en regen) staan we in de Chopinstraat voor het huis van wiskundeleraar Willem van der Ende, ‘een lang gezicht met blond haar “en brosse”’ en op zijn grote bovenlip een wat magere snor, die even rossig was als het haar van zijn vrouw.’ We moeten nog langs de kassier van het bijkantoor van onze bank, aan de Kerkhofsweg, en dan nog naar ingenieur Haaie Blaauw aan de Breekbergseweg (‘een zo donkere man dat hij al van omstreeks lunchtijd af een donkere schaduw om zijn gezicht had’) en daarna nog naar de christelijke boer Anton Driessen in de Caroluspolder (‘groot en gebogen, alsof hij was kromgegroeid naar de grond (en) een loerende uitdrukking (...) die werd versterkt door de grijze, bijna over zijn ogen hangende wenkbrauwen met uitzonderlijk lange haren’) en dan, dan krijgen we een lekke band en lopen we naar de

[p. 28]

fietsenmaker Joost van Amerongen aan de Rondlaan (‘niet groot maar wel sterk en voor de duvel niet bang. Hij had een aangeboren handvaardigheid en een helder, praktisch verstand’).

Jonge, mooie vrouw

Met kramp in de kuiten blaas ik even uit van die moordende ronde (storm en regen). Al die mensen van papiermaché, en dan heb ik het nog niet eens over de tussen hen gevoerde conversaties. Alles laat zich raden na de eerste bladzij. Zoals alles in dit werkje overbodige kletspraat en adjectieven-kakkerij is.

Betekent collectieve propaganda dat je in Godsnaam met een hoofdletter schrijft? Betekent het dat je lezers een hoofdpersonage voorfietst dat overdenkt: ‘Wie of wat God ook was, er moest iets zijn dat wilde dat hij dit kind achter op zijn fiets, dat zich bijna wanhopig aan hem vastklemde, zou redden - dat hij zijn eigen kleine meisjes zou redden (...) En zijn jonge, mooie vrouw met de troost van haar armen en haar mond en haar strelende handen en zoekende lippen - beschermend omhelzend hun kinderen met hun hoge, altijd vragende stemmen’.

Op adem gekomen bij de fietsenmaker, dan nu het laatste rukje, zonder licht in storm en regen. De half-idiote feldwebels laten zich gelukkig door de pientere Roosje om de tuin leiden en zo komen we weer veilig thuis bij de jonge, mooie vrouw. Roosje snelt haar in de armen. ‘Zo bleef zij staan, zich vastklemmend aan zijn vrouw, die haar zachtjes heen en weer wiegde en hem aanzag over het kind heen met grote, weemoedige terderheid.’

Zo blijft ook deze, in donker nauwsluitende broek en smetteloos sneeuwwit overhemd zonder koperen knoopje gestoken, 1 meter 80 lange lezer staan, met machteloze stomheid geslagen. Zijn zacht-weemoedige blauwgrijze ogen, in het baardloze, door het meedogenloze leven scherp getekende gelaat, zijn glanzend-vochtig geworden. Van schaamte. Op ethische gronden.