Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 21]

Bannelinge en ooggetuige
Werk van Irmgard Keun in de Exil Bibliotheek

Kinderen zonder land door Irmgard Keun vertaling: W. Wielek-Berg voorwoord: Prof. dr. M.H. Würzner Uitgever: Allert de Lange, Exil Bibliotheek, 193 p., f 24,50

Gerda Meijerink

Bij uitgever Allert de Lange is het eerste deel verschenen van een naar te verwachten onafzienbare reeks met de naam Exil Bibliotheek, door schrijvers in ballingschap geschreven teksten met de nadruk op de Duitse exilliteratuur. Dit eerste deel: Irmgard Keun's Kinderen zonder land zal nog deze maand gevolgd worden door Paspoort van Bruno Frank en in de herfst door Transit van Anna Seghers.

De naam van de reeks is exact gekozen: Bertolt Brecht wees de betiteling ‘emigrant’ van de hand omdat dat woord het vrijwillig verlaten van het eigen land veronderstelt, terwijl ‘exil’ het afgedwongen karakter ervan illustreert. Hiermee is dan een begin gemaakt met het ontsluiten voor een groter publiek van een zo belangrijke periode uit de Duitse literatuur waarin ons land zo'n grote rol heeft gespeeld.

Dat niet alleen Bruno Frank en Irmgard Keun in de reeks zijn opgenomen, wier genoemde romans respectievelijk in 1937 en 1938 in het Duits bij Querido in Amsterdam verschenen, maar ook Anna Seghers Transit dat in 1944 in Mexico in het Spaans werd uitgegeven, betekent dat de Exil Bibliotheek zich niet uitsluitend wil toeleggen op de oorspronkelijk in Nederland verschenen exilliteratuur, wat ook een mogelijkheid zou zijn geweest, maar voor een breder spectrum kiest. Nu blijft de mogelijkheid open ook andere, in Moskou, London, Praag, Tel Aviv, Parijs, New York, Mexico verschenen teksten op te nemen, zodat tot nu toe bij ons zo goed als onbekende auteurs als Willi Bredel, Egon Erwin Kisch, Walter Mehring, Wolfgang Langhoff, Kurt Hiller een kans krijgen bij de Nederlandse lezer.

In het voorwoord bij Irmgard Keuns Kinderen zonder land wijst Professor Würzner, die de redactie over de reeks voert, erop hoe bedrieglijk het is een zo uiteenlopende groep als de verbannen Duitse schrijvers onder die ene noemer ‘exilliteratuur’ te brengen. Het suggereert een eenheid die er in formeel literaire zin niet is. In feite wordt een politieke term gebruikt voor een literaire periodisering, een in de Duitse literatuurgeschiedschrijving steeds gebruikelijker fenomeen dat zijn oorsprong vindt in de jaren zestig, toen de kritisch-materialistische Germanistiek opruiming hield met de terminologie die met begrippen als poëtisch-realisme, Biedermeier, impressionisme en dergelijke meer verwarring stichtte dan verhelderend werkte. Termen als ‘Vormärz’ (voor de revolutionaire literatuur tot het jaar 1848) of ‘Literatur des Interbellums’ kwamen in zwang. Uit diezelfde jaren zestig stamt de belangstelling voor de exilliteratuur, op gang gebracht door de interesse van de jonge opstandige generatie voor situaties in het verleden waarin de conflicten tussen staatsbelangen en individuele belangen duidelijk naar voren traden en waarin ze een overeenkomst met hun eigen situatie zagen.

Signatuur

Maar niet alleen bestaat er geen eenheid in formeel literair opzicht, ook wat de politieke signatuur van de exilschrijvers betreft moet men zich niet de illusie maken dat van een homogene groep sprake is. Dat is ook de reden waarom zij zich nooit tot een organisatie van enig belang hebben kunnen verenigen, die, gezien de lakse houding van de overheden in de gastlanden tegenover de noden van de bannelingen, enig soelaas had kunnen bieden. Thomas Manns uitspraak in één van zijn beroemde radiotoespraken aan het Duitse volk: ‘Europa zal socialistisch zijn zodra het bevrijd is’ kan opgevat worden als een poging de liberale met de linkse antifascistische krachten te verzoenen. Het is echter niet onwaarschijnlijk dat zo'n uitspraak het meer behoudende deel van de exilschrijvers afschrikte en de geallieerde westerse machthebbers de rillingen over de rug deed lopen.

Irmgard Keun, wier roman Kinderen zonder land de ‘Exil Bibliotheek’ opent, staat, wanneer we haar een politieke plaats zouden willen toekennen, als links-liberale schrijfster tussen de socialiste Anna Seghers en de burgerlijke humanist Bruno Frank in. Vanaf haar debuut in 1931 met de roman Gilgi, eine von uns (binnenkort in vertaling bij Unieboek) en het daarop volgende boek Das kunstseidene Mädchen uit 1932 was het duidelijk dat zij zich wenste te engageren met het lot van de armen en onderdrukten. Maar nergens wijst zij, zoals Anna Seghers, op de klassenmaatschappij en de kapitalistische uitbuiting als de oorzaak van alle kwaad. Niettemin viel haar de wrange eer te beurt in 1933 op de lijst van verboden schrijvers voor te komen. Tot 1935 hield ze het onder het fascistische bewind nog uit. Daarna, voor de keuze gesteld lid van de ‘Reichsschrifttumskammer’ te worden of achter prikkeldraad te worden opgesloten, koos ze het hazenpad naar Nederland. Door de twee jaar waarin ze ooggetuige was van de uitbouw van het nationaal-socialistische terreurbewind was ze in het voordeel ten opzichte van de schrijvers die meteen al in '33 naar het buitenland waren vertrokken en die, als ze de praktijk van het nationaal-socialisme wilden beschrijven, aangewezen waren op ervaringen uit de tweede hand. Haar roman Nach Mitternacht, die in '37 bij Querido verscheen, is, ongeacht een paar vergeeflijke schoonheidsfoutjes, daardoor één van de scherpste schilderingen van het effect van de naziterreur op het leven van alle dag en op de houdingen van de mensen tot elkaar.

Het is verheugend dat in navolging van het succes van Irmgard Keuns boeken in de Bondsrepubliek nu ook in Nederland de belangstelling voor haar werk begint te groeien. De romans van Irmgard Keun zijn voor een breed publiek bestemd, ze zijn licht van toon, humoristisch, soms sentimenteel. Maar triviaal zijn ze nooit, wanneer je de term triviaal van toepassing laat zijn op die boeken die op een clichématige manier mensen en hun verhoudingen en omstandigheden verbeelden. Eerder valt het op hoe radicaal Irmgard Keun met een aantal taboes weet opruiming te houden: abortus, vrije liefde, recht op zelfbeschikking van de vrouw, het zijn de thema's die vooral in Das kunstseidene Mädchen en in Gilgi, eine von uns een rol spelen. Het is daarbij niet eens nodig die romans met een historisch toegeeflijke blik te bekijken: ze zijn actueel.

Perspectief

Kinderen zonder land is dat ook. Het meisje Kully, dat in dit boek haar kinderlijke waarnemingen aan ons meedeelt, is méér dan het door haar ouders van hot naar haar, van Warschau naar Wenen naar Amsterdan naar Parijs naar New York meegesleepte kind. Ze is vooral een rebellerend kind, ondeugend, stout, slim, niet helemaal in te passen in de rol die voor haar als meisje weggelegd lijkt. De omstandigheden brengen met zich mee dat ze niet naar school kan gaan: haar ouders - de vader is schrijver en uit Duitsland verbannen - trekken, opgejaagd door steeds maar weer verlopende visa en oplopende schulden, van land naar land, van uitgever naar uitgever, van de ene bevriende relatie naar de andere. Zo leert Kully op een manier die de school niet kan bieden: van het leven zelf. Andere, brave, schoolgaande kinderen vindt ze dan ook erg dom en saai. Kully kent Europa en de talen die in de verschillende landen gesproken worden. Ze kent ook de manieren waarmee je aardige mensen kunt vermurwen en nare mensen op stang kunt jagen. Ze beziet met ironie de hartstocht die haar vader in de armen van andere vrouwen, maar dan toch weer in de armen van moeder doet drijven. Ze doorziet de leugens die de volwasse-

[p. 22]

nen tegen elkaar en tegen haar gebruiken.

Het is een vondst geweest van Irmgard Keun voor de schildering van de barre omstandigheden waarin de exilschrijvers zich bevonden, het perspectief van een kind in te nemen. Daarmee kon ze het mes van twee kanten laten snijden: enerzijds wordt achter naïeve luchthartigheid van het meisje wel degelijk het haar omringende leed zichtbaar, anderzijds brengen de opmerkzame ogen van Kully de menselijke tekortkomingen, waarmee natuurlijk óók degenen die het leed wordt aangedaan behept zijn, aan de oppervlakte. Een derde kant - al moet hiermee het beeld van het mes worden losgelaten - vormt de ont-stereotypisering van het beeld van het lieve, zachte meisje.

Door de aanwezigheid van deze componenten is Kinderen zonder land een boek voor volwassenen dat tegelijk uitgesproken geschikt is voor jonge lezers, voor de leeftijdsgroep die bij voorbeeld aan Het Achterhuis van Anne Frank toe is. Het zou geen kwaad kunnen er bij die jonge lezers op aan te dringen ook de inleiding te lezen. Misschien gaat ze een licht op als ze daaruit leren dat door de eeuwen heen schrijvers en kunstenaars hebben moeten vluchten voor dictators en dat dat ook op dit moment nog gebeurt. In dat licht kunnen ze literatuur leren zien als iets waar de machthebbers bang voor zijn, soms, als teksten aan bepaalde voorwaarden beantwoorden. Dat kan een interessante discussie met ze opleveren die ze kan oefenen in het argumenteren tegen bepaalde opvoeders, sommige leraren bij voorbeeld, die op school geen Literatuur (met grote L) meer willen behandelen omdat die zo elitair is. Misschien kan de waarde van de niet ‘elitaire’ literatuur afgemeten worden aan het feit dat er nog nooit een schrijver van een triviale roman de grens over is gezet. En naar zich laat aanzien zal dat ook in de toekomst niet gebeuren.