Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 18]

De Gids
Tegen een literatuur van slecht geluchte binnenkamers
De Nederlandse en de Amerikaanse literatuur: solipsisme of actualiteit

Deze week verschijnt het tijdschrift ‘De Gids’ met een nummer dat gewijd is aan de verschillen tussen de Amerikaanse en Nederlandse literatuur. Het nummer is gevuld met reacties op een daarin afgedrukt artikel van Ton Anbeek waarin hij er zijn verbazing over uitspreekt dat in de Nederlandse literatuur de actualiteit volledig afwezig is, terwijl de Amerikaanse literatuur ondenkbaar is zonder de aanwezigheid van politieke, maatschappelijke en ideëele kwesties. Jan Donkers, Wam de Moor, Ethel Portnoy, Frans de Rover, Maarten 't Hart, Bart Tromp, Herman Pleij, Louis Ferron en vele anderen reageerden op het artikel. Ton Anbeek doceerde het studiejaar 1979-'80 Nederlandse literatuur aan de Universiteit van Californië in Los Angeles (UCLA). In het onderstaande artikel geeft hij een resumé van zijn Gids-artikel en reageert hij op de stukken in dat nummer van de Nederlandse schrijvers en critici op zijn polemisch bedoelde vergelijking.

Ton Anbeek

Wie langer in het buitenland leeft, ontdekt steeds meer verschillen tussen de vanzelfsprekendheden van de inwoners en die van de vreemdeling. Dat gevoel van ontworteling heeft een sterke relativering tot gevolg van wat je zelf hebt meegekregen. Omdat je je steeds beter kunt verplaatsen in de gedachten van de anderen, word je geleidelijk cultureel schizofreen. Waarom is het eigenlijk zo gek om, zoals de Amerikanen, mayonaise als beleg te gebruiken in plaats van boter? Is het niet veel dwazer om chocola op je brood te strooien? Wat ik wil zeggen is: mijn kijk op Nederlandse hebbelijkheden veranderde en daarmee ook mijn visie op bepaalde aspecten van de Nederlandse literatuur. Uit het thuisland kreeg ik ‘de’ grote ontdekking van het jaar 1979: Opwaaiende zomerjurken van Oek de Jong, het lievelingsboek van critici én een groot lezerspubliek. Ik las het en werd getroffen door een paar sterke overeenkomsten met die andere knaller uit het jaar daarvoor, 't Harts Een vlucht regenwulpen. In beide boeken gaat het om een hoofdpersoon met een zeer sterke moederbinding die geïsoleerd leeft van zijn omgeving, en die welbewust kiest voor een randpositie in de maatschappij. In beide gevallen op het eind een confrontatie met de dood en een aarzelende aanvaarding van het leven.

Joseph Heller (foto Bert Nienhuis)

Wat me zo opviel was dat in deze beide romans, zo liefderijk gestreeld door de kritiek en zo gulzig opgenomen door het publiek, vrijwel niets te vinden was van enige actuele problematiek. De boeken zijn als het ware tijdloos, gezuiverd van elke storende binding met de woelingen van het Nederlandse leven. 't Harts professor loopt rond op een universiteit die niet ontwricht is door de te snelle democratisering van na 1968, zijn collega's zijn geen overwerkte hoogleraren en vergadersuffe docenten. De Jongs Amsterdam is een binnenkamer. Dat politieke vacuüm van de protagonisten valt je sterker op omdat vrijwel elke Amerikaanse roman die je in handen krijgt, stikt van de verwijzingen naar actuele problematiek: overal zijn de littekens van het Nixon-trauma zichtbaar: de teleurstelling, woede, wanhoop over de politieke ontwikkelingen. Ik probeerde dat verschil duidelijk te maken door naast de twee genoemde Nederlandse bestsellers drie recente Amerikaanse romans te leggen die eveneens door kritiek en publiek hoog werden gewaardeerd (John Irvings The World According to Garp (1978), Hellers Good as Gold (1979), Vonneguts Jailbird (1979)). Conclusie: voor de Amerikaanse schrijvers is de politieke situatie iets waarop ze fel reageren; voor de Nederlanders bestaat die situatie blijkbaar niet, het is hoogstens geroezemoes op de achtergrond dat zoveel mogelijk moet worden uitgeschakeld: de zender is op de ziel afgestemd. Vergeleken met de Amerikaanse roman is de Nederlandse zo ‘etherisch’ - dat was mijn these. Hoe voorzichtig ik mij ook uitdrukte - het artikel zegt alleen dat mijns inziens de Nederlandse roman een belangrijke dimensie mist -, ik wist dat ik een hele stoet stampvoetende tuinkabouters over me heen zou krijgen. Toch was mijn visie niet nieuw of wereldschokkend: in de tijd dat mijn artikel al door De Gids was geaccepteerd had er al een discussie over ‘de taak van de schrijver’ plaatsgehad in De Revisor en las ik vergelijkbare uitspraken van Oscar de Wit, en Cees Nooteboom zei ongeveer hetzelfde over de Nederlandse poëzie.

Rustige reflectie

Natuurlijk heb ik nooit de pretentie gehad ‘de’ Nederlandse met ‘de’ Amerikaanse literatuur te vergelijken (minstens twee Maarten 't Harts zijn er nodig om een dergelijke gigantische onderneming tot een goed eind te brengen). Ik kreeg bij het lezen van recente Amerikaanse en Nederlandse romans de indruk dat er een opvallend verschil bestond en die indruk probeerde ik uit te werken in een opstel, een essay dat allerminst als een waterdicht wetenschappelijk betoog was bedoeld. Met opzet begon ik de derde alinea van mijn verhaal met de zin: ‘Toen ik twee jaar geleden in Griekenland reisde, behoorde John Irvings The World According to Garp (1978) tot de geestelijke en materiële bagage van zo één op de vier Amerikaanse rugzaktoeristen.’ Die zin was bedoeld als een duidelijk signaal: dit is een essay, hier wordt een stelling uitgeprobeerd (één van mijn critici windt zich geweldig op over het feit dat een dergelijke opmerking toch niet in een wetenschappelijk werkstuk thuishoort!) Ik til dan ook niet zwaar aan methodologische fouten die men mij verwijt. Een essay is een experiment waarmee je reacties probeert uit te lokken. Hoe meer reacties, hoe geslaagder de provocatie. In die zin is mijn poging, die liefst twintig boze, bedroefde of blije reacties opwekte, een doorslaand succes te noemen.

John Irving

Kenmerkend voor een essay over literatuur is dat je probeert de opvatting van anderen aan te vallen en te beïnvloeden. Het ging mij erom een bepaalde manier van denken over literatuur aan te tasten, namelijk de

[p. 19]

concentratie op het ego ten koste van de beschrijving van de buitenwereld. Voor mij persoonlijk werd die afkeer van het ‘solipsisme’ in de Nederlandse roman versterkt door het lezen van Amerikaanse literatuur. Maar zelfs als men het helemaal niet eens is met mijn typering van de Amerikaanse roman (sommigen - Wam de Moor, Herman Pleij en P.M. Reijnders bij voorbeeld - herkennen die karakteristiek, anderen niet) dan blijft er het feit van die opvallende voorkeur voor ‘rustige reflectie’ bij het Nederlandse schrijvers. Ik ben daarom gelukkig met bij voorbeeld de reactie van Jan Donkers. Hij is het niet eens met wat ik over de Amerikaanse literatuur zeg, maar onderschrijft daarna in veel scherpere woorden juist mijn stelling. Zo zegt hij: ‘Dat iets wat naar actualiteit zweemt geen kunst kan zijn lijkt me een opvatting die zich behoorlijk hecht in de vaderlandse kritiek heeft vastgezet.’ Vervolgens pakt hij uit over de Nederlandse proza dat hij als tijdschriftredacteur jarenlang onder ogen heeft gekregen: ‘Wat me er telkens weer in opvalt is dat men zich poogt te conformeren aan de meest zelfgenoegzame, aardappelige kanten van het Nederlandse proza; het is een literatuur van deceptie en resignatie, een literatuur waarin de geur van zelden geluchte kamers met welbehagen wordt opgesnoven en bedachtzaam weer uitgeademd.’

Maarten 't Hart (foto Bert Nienhuis)

Donkers stelt het hier veel polemischer dan ik deed, en Herman Pleij zegt het allemaal nog eens heel scherp en geestig als hij uitlegt waarom hij en veel mensen in zijn omgeving totaal geen boodschap meer hebben aan de Nederlandse literatuur. Interessant is dat Jaap Goedegebuure, Frans de Rover en Maarten 't Hart het ‘solipsisme’ (Goedgebuures term) juist verdedigen, ten dele met een beroep op de Nederlandse traditie (tegenover het ‘lawaaierige’ extraverte Amerika). Natuurlijk hebben zij gelijk in die zin dat elke vorm van literatuur bestaansrecht heeft en dat niemand iemand iets kan verbieden. Hoogstens kan je proberen de vanzelfsprekendheid van een bepaalde literatuuropvatting te bestrijden; ik denk met Pleij, Tromp en anderen dat de Nederlandse literatuur heel wat boeiender zou zijn als er meer actualiteit in verwerkt zou zijn. Dan krijg je natuurlijk meteen het verwijt dat je Vara-realisme of tendensromans of meer van die vreselijke dingen zou propageren, dat wil zeggen literatuur met veel goede bedoelingen maar zonder enige kwaliteit.

In de tijd

Die aantijging is makkelijk te bestrijden met een paar tegenvoorbeelden: juist enkele van de Nederlandse ‘klassieken’ zijn tijdsromans! (Door als voorbeelden van de nietsolipsistische literatuur die mij voor ogen staat drie Nederlandse romans te kiezen, hoop ik eens en voor al een eind te maken aan het al of niet bedekte verwijt dat ik een landverrader ben, een Nederlander die zijn eigen literatuur in de oceaan gooit nadat hij in Californië de kolder in de kop gekregen heeft.) Mijn tegenvoorbeelden zijn niet privé-romans maar wat Bart Tromp noemt: publieke romans, dat wil zeggen boeken waarin ‘de wederwaardigheden van (hoofd) personen getekend worden in hun sociaal-historische context.’

Voorbeeld no. 1: Du Perrons Het land van herkomst. Het is opmerkelijk dat Jaap Goedegebuure bij straatrumoer aan allerlei tweederangsfiguren als Jef Last en A. Den Doolaard denkt, en niet aan de roman die toch (als ik goed ben ingelicht) tot zijn favoriete literatuur moet behoren. Het land van herkomst eindigt midden in het straatrumoer: schandalen, relletjes en demonstraties in Parijs. Natuurlijk is Du Perrons roman óók een onderzoek van het eigen ik, maar hij plaatst de lotgevallen van zijn alter ego Ducroo tegen de brede achtergrond van de Indische samenleving en van de problemen van Europese intellectuelen tussen de twee wereldoorlogen. Ik denk dat juist die verbreding dat boek zijn unieke grootheid geeft. Inspelen op de actualiteit heeft bepaalde gevolgen voor de latere lezers: zo hebben studenten moeite met Du Perrons boek omdat ze de concrete politieke gebeurtenissen waarnaar verwezen wordt, niet kennen (in een onlangs verschenen Synthese-deeltje wordt die barrière overigens vakkundig weggenomen). Het land van herkomst is een roman die midden in de tijd staat, maar dat betekent niet: gedateerd en dus onleesbaar. Het gekke van veel Nederlandse auteurs is dat ze lijken te denken: als we enige actualiteit in ons boek verwerken, dan halen we het jaar 2000 niet. Maar wie zich ooit enigszins in de literatuurgeschiedenis heeft verdiept, weet dat de Dantes van de negentiende eeuw nu nauwelijks nog in een bloemlezing voorkomen. De voorkeur van latere generaties is volstrekt onvoorspelbaar (misschien leest men in het jaar 2050 alleen nog Janwillem van de Wetering, Anja Meulenbelt en Maarten 't Hart). Uit onze negentiende eeuw is alleen één roman overgebleven en dat was een tendensroman, een boek dat inspeelde op een heel specifieke politieke problematiek: de Max Havelaar. En hoewel we ons Indië al lang kwijt zijn, heeft dat boek blijkbaar nog genoeg kwaliteiten om steeds nieuwe generaties te blijven boeien. Laat dat de Nederlandse auteurs een les zijn: actualiteit en eeuwigheidswaarde sluiten elkaar allerminst uit! Dat is dan voorbeeld nummer twee.

Bredere visie

Mijn derde getuige is Louis Paul Boon. Maarten 't Hart probeert in zijn artikel aan te tonen dat de Amerikaanse literatuur ‘provincialer’ is dan de Nederlandse omdat ‘verbazend veel “niet-actuele” romans in kleine provincieplaatsen’ spelen. Hij pronkt dan vervolgens een tijdje met de pauweveren van zijn eruditie (overigens kan ik de meerderheid van de door hem genoemde boeken, waaronder Twain en Thoreau, moeilijk tot de hedendaagse Amerikaanse literatuur rekenen), maar gaat voorbij aan waar het mij om te doen is. Wanneer een Amerikaanse roman in het zuiden van de Verenigde Staten speelt, komen er zwarte en blanke personages in voor; als er dan ook nog een tegenstelling bestaat tussen de blanken die er al generaties wonen, en de gladakkers die uit het noorden komen, dan is daarmee de basis gelegd voor het beeld van een microkosmos vol sociale spanningen. Zo is ook het Aalst dat Louis Paul Boon tot zijn grote werken inspireerde, geen metropool. Toch beschrijft hij in De Kapellekensbaan niet minder dan de opgang en de neergang van het socialisme.

Oek de Jong (foto Eddy de Jongh)

Wat ik met deze drie voorbeelden heb willen aantonen is: mogelijk bestaat er in de Nederlandse literatuur iets als een traditie van de ‘rustige reflexie’ (De Moor) of het solipsisme; maar er zijn ook gelukkige uitzonderingen, en die uitzonderingen zijn zeker niet van de minste auteurs (Du Perron, Multatuli, Boon) afkomstig. Waar de hele polemiek op neerkomt is dit: er zijn schrijvers en critici in Nederland die vinden dat een solipsistische traditie belangrijk is, en dat literatuur die actualiteit omhelst, zich verlaagt en verkoopt. Daarentegen bestaan er lezers (Pleij, Tromp en ik zijn voorbeelden) die het jammer vinden dat er niet meer boeken geschreven worden waarin het enge veld van de reflectie verlaten wordt voor een bredere visie. Natuurlijk mogen 't Hart en anderen doorgaan met het uitbaten van ongelukkige jongelingsbevlogenheden - niemand zal hen tegenhouden, en het publiek slikt het met een brok in de keel. Maar het zou dwaas zijn de beperkingen van dit scherm van zelfreflectie niet toe te geven, en het bestaansrecht van

[p. 20]

een ander type roman in de Nederlandse literatuur te ontkennen.

Ik besef dat ik het hiermee zo genuanceerd gesteld heb, dat niemand het er mee oneens kan zijn. Dat had ik ook eerder kunnen doen, en dan was er geen polemiek ontbrand. Blijkbaar heeft het zijn nut gehad sommige Nederlandse schrijvers en critici voor te houden dat hun zelfgenoegzame literatuuropvatting niet alleenzaligmakend is. De rabiate reacties bewijzen dat er een gevoelige plek is geraakt.

Ik ben hier zo serieus mogelijk ingegaan op de meest zinnige bijdragen. Daarnaast bevat het Gids-nummer een hoop onzin die nergens iets mee te maken heeft. Zoals altijd bij polemieken worden de uitdager allerlei gevoelens en gedachten toegeschreven die hij helemaal niet herkent. Zo wil ik volstrekt niet dat ‘ieder maatschappijkritisch pamflet automatisch tot literatuur wordt uitgeroepen’ (Ferron); evenmin ben ik uit Amerika teruggekeerd ‘vol lof over het volbloedige leven daar’, en ik denk absoluut niet dat Amerika ‘een gelukkig land’ is voor literatoren. Integendeel, ik denk dat Holland een ideaal land is voor schrijvende druktemakers. Waar anders zou men toestaan dat ze, in plaats van in te gaan op een stellingname, bladzijden volpennen om reclame te maken voor zich zelf? Zo komt iemand vertellen dat de boodschap van zijn werk is: ‘ik voel me erg eenzaam en ben bang voor de dood’. (Wat moet ik daarmee? Beste Boudewijn Büch, het telefoonnummer voor mensen in geestelijk en sociale nood is 161616). Daarmee geeft het Gids-nummer een aardig beeld van de kleinzieligheid van enkele vaderlandse literatoren. Die bekrompenheid uit zich verder in een reeks opmerkingen gericht tegen Amerika in het algemeen (‘Polaroid-samenleving’), tegen Californië, en tegen Amerikaanse studenten; waarin een klein land groot kan zijn: eigenwaan.

Het nummer van De Gids is in de boekhendel verkrijgbaar, of bij de uitgever Meulenhoff (tel. [phone]). Een abonnement op De Gids (tien nummers per jaar) kost f 78,-.