Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 14]

Onder analytici
Een gesloten gezelschap zet de deur op een kier

Psychoanalytici aan het woord onder redactie van Bets Frijling-Schreuder, Jeanne Lampl-de Groot, Niek Treurniet en Frans Verhage Uitgever: Van Loghum Slaterus, 440 p., f 49,50

Christien Brinkgreve

Zou eindelijk de zwijgende beroepsgroep - die, naar zorgvuldig gekoesterd stereotype, onzichtbaar opgesteld achter de sofa slechts ‘mm’ of ‘jaja’ zou mompelen op het jarenlang dagelijks geuite relaas van hun patiënten - zich tot het spreken hebben laten verleiden? De werkelijkheid is, zoals vaker, wat prozaïscher: ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van de analyticus P.J. van der Leeuw hebben zijn analytische vrienden een Liber Amicorum samengesteld, dat kennelijk bedoeld is voor een ruimer publiek dan alleen analytici: uitgebracht als handelseditie ligt het in grote stapels in de boekwinkel.

Van der Leeuw is een belangrijk man in de Nederlandse psychoanalyse. Op organisatorisch gebied heeft hij zijn sporen verdiend (hij was medeoprichter van het Amsterdamse Psychoanalytisch Instituut, voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Psychoanalyse, voorzitter van opleidingscommissie en curatorium; ook met de internationale organisatie van analytici heeft hij zich beziggehouden, onder meer als voorzitter van de Internationale Psychoanalytische Vereniging). Voor een groot aantal van de nu praktizerende analytici is Van der Leeuw leermeester (geweest): als leeranalyticus, als supervisor, of als docent bij de verschillende werkgroepen en seminars in de analytische opleiding. Onder analytici staat hij bekend als Freudkenner, en wordt gewaardeerd om zijn klinische inzichten en zijn bijdragen aan de psychoanalytische theorie. Bovendien heeft hij zich beziggehouden met het interessante gebied van de geschiedenis van de analytische beweging.

De bundel Psychoanalytici aan het woord getuigt van de uiteenlopende interessen van Van der Leeuw: de artikelen zijn zeer heterogeen. Het boek geeft, aldus het voorwoord, ‘een goed beeld van de diversiteit van psychoanalytische activiteiten in Nederland’. Dat doet het ongetwijfeld, maar de samenhang tussen die activiteiten en inzichten valt soms ver te zoeken. Degene aan wie het boek is opgedragen zal tussen al die verschillende gebieden de verbindingen wel weten te leggen, maar de niet ingewijde lezer blijft met de brokken zitten.

Hier wreekt zich het feit dat het onduidelijk is voor wie het boek nu eigenlijk is geschreven. De artikelen variëren sterk in mate van toegankelijkheid: sommige zijn zeer specialistisch en maken kwistig gebruik van vakjargon, andere hebben meer een common sense karakter en zijn ook voor niet-analytici goed te volgen. Misschien komt hier een oude spanning in de psychoanalytische beweging naar voren: tussen het klein en exclusief willen blijven en het verlangen een grote beweging te worden, tussen de neiging zich af te sluiten voor een vijandige buitenwereld of zich open te stellen voor geïnteresseerde buitenstaanders en on speaking terms te blijven met mensen uit andere denkinrichtingen. Dit boek past in het laatste streven: het wil een beeld geven van wat psychoanalytici zoal denken en doen, ‘aan alle belangstellenden in de theorie en de techniek van de psychoanalyse en haar toepassingen’. Maar sommige auteurs hebben hierbij duidelijk een kleinere kring voor ogen dan andere.

Vrouwen

Wat staat er in dit boek? Zesendertig bijdragen, op 440 pagina's, gerangschikt naar verschillende gebieden: een aantal artikelen gaat over psychoanalytische begrippen, over de analytische theorie en de ontwikkeling in Freuds denken (onder andere Kuiper over sublimatie, Schaapveld over het Oedipuscomplex en Spanjaard over de ontwikkeling van Freuds inzichten in de droom); in een aantal andere bijdragen wordt de psychoanalyse gebruikt om inzicht te geven in maatschappelijke problemen en problematische categorieën mensen (Hemker-Boer over het feminisme, Bruggeman over de tweede generatie oorlogsslachtoffers, Goudsmit over forensische psychiatrie, De Blécourt over ‘borderline’ patiënten); een derde categorie stukken gaat over de plaats van de psychoanalyse, in de therapeutische wereld (Thiel) en aan de universiteit (Verhage, Cassee).

Omdat het ondoenlijk is het hele boek te bespreken noem ik hier slechts enkele artikelen die mij interessant lijken voor een groter publiek. Het is maar een greep. Abraham geeft een overzicht van mogelijke kritiekpunten op de psychoanalyse; altijd goed als iemand uit eigen gelederen de kritiek op de eigen zaak al formuleert: dat voorkomt indutten en neemt de vijanden de wind uit de zeilen. Ik noemde al het artikel van mevrouw Lampl-de Groot over de geschiedenis van de analytische beweging: voor een belangrijk deel heeft ze deze zelf meegemaakt, en hier in Nederland mede gevormd. Ze is nog bij Freud in eigen persoon in analyse geweest. Het verhaal van deze ‘grootmoeder van de Nederlandse psychoanalyse’ geeft een goed beeld van de psychoanalytische beweging in de jaren twintig en dertig in Wenen en Berlijn.

P.J. van der Leeuw

Mevrouw Hemker-Boer stelt in haar artikel over feminisme en psychoanalyse dat deze niet op zo'n vijandige voet hoeven te staan, en ze probeert met haar analytisch inzicht te begrijpen waarom zoveel vrouwen ondanks de verbetering van hun positie zo ongelukkig zijn. Opvallend is het grote aantal vrouwen dat in deze bundel schrijft: ruim een derde, en dat is veel voor een beroep dat zo'n lange specialistische opleiding vereist. In de analytische beweging hebben vrouwen van meet af aan een belangrijke plaats ingenomen. Het is een beroep dat zich goed laat combineren met huishoudelijk werk: een analytische praktijk kan thuis beoefend worden, op tijdstippen die goed uitkomen, tussen boodschappen en koken door. Misschien is het ook een beroep dat vrouwen goed ligt omdat ze van jongs af aan opgevoed zijn in het letten op anderen: de zich zelf wegcijferende aandachtigheid voor anderen is een houding die in een beroep als psychoanalyticus goed van pas kan komen. (Die laatste overweging zal trouwens niet de manier zijn om het feminisme voor de psychoanalyse te winnen.) Na vrouwen staan oorlogsslachtoffers, als goede tweede, sterk in de publieke belangstelling: in dit boek een stuk van Bruggeman over de tweede generatie oorlogsslachtoffers, en van mevrouw Koster-Sauër over de behandeling van oorlogspleegkinderen. Thiel schreef een zinnig stuk over ‘de ambigue positie van de psychoanalyse in de psychotherapeutische wereld’; hij schetst onder meer de huidige ontwikkelingen in de geestelijke gezondheidszorg, hij wijst op de ‘onmogelijkheid’ van het analytisch beroep, en gaat in op de

[p. 15]

problemen van de beroepsidentiteit van analyticus. En ga zo maar door. Opvallend in het boek is de eerbiedige toon ten opzichte van de psychoanalyse en ten opzichte van Freud: hij kan geen kwaad doen, geen vergissing maken, aan geen beperking lijden.

Storing

Het geheel overziend valt op dat veel bijdragen meer het karakter hebben van notities voor een stuk dan van afgeronde verhalen: psychoanalytici zijn duidelijk geen schrijvende beroepsgroep, het zijn luisteraars en duiders. Maar bij een beroep waar zoveel aandacht wordt geschonken aan het detail storen me de onheldere gedachten, de onaffe zinnen, de overlappingen, de abrupte overgangen. Een smet op het boek is het grote aantal drukfouten: verkeerde letters, dubbelgedrukte zinnen, weggevallen woorden. Als motto bij het stuk van Abraham staat bij voorbeeld slechts: S. Freud, brief 16-11-1938. Misschien voldoende voor insiders, maar voor al die anderen zouden een paar regels meer uitkomst kunnen bieden.

Wat me steeds is blijven intrigeren aan dit boek is iets heel banaals (maar is juist in dit vak het banale niet vaak het veelzeggendste?): waarom heten mensen als prof. E.C.M. Frijling-Schreuder en prof. P.C. Kuiper opeens Bets en Piet? Vanwaar deze knieval voor de ‘infomalisering’? Hebben de analytici in hun wens een groter publiek te bereiken de zaak opeens open willen gooien? Is die, al gesignaleerde, spanning tussen verlangen naar exclusiviteit en vergroting van de aanhang hier opgelost in de richting van het laatste? Ik vind dat jammer omdat in deze tijden van tutoyering nog maar zo weinig voorname en plechtige gezelschapen bestaan. Maar ik heb ook het gevoel dat het niet klopt: want zijn de omgangsvormen en omgangstaal niet nog altijd meer die van een exclusieve gemeenschap dan van een zich openstellende beweging? Of ligt dat vooral aan het karakter van dit boek, per slot een liber amicorum voor een jarige?

Of, eeuwig terugkerende analytische tegenvraag: is het niet vooral het conflict van de buitenstaander: de voorliefde voor een voornaam gezelschap dat zijn deuren gesloten houdt?