Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 54]

Een voorbeeldige les in poëzie
De vertaling van Horatius' Ars Poetica

Horatius, Ars Poetica vertaling en inleiding: P.H. Schrijvers Uitgever: Athenaeum, Polak & Van Gennep, 93 p., f 29.50

Rudi van der Paardt

In zijn Ontmoetingen met schrijvers, het boekenweekgeschenk uit 1956, wijdt P.H. Ritter, de man die altijd junior bleef, een paar alinea's aan Simon Vestdijk, met wie hij gedurende enkele oorlogsmaanden in het gijzelaarskamp van Sint Michielsgestel had gezeten. Ritter was sterk onder de indruk van de manier waarop Vestdijk ook daar zijn literaire produktie wist voort te zetten. Slechts een enkele maal, zo vertelt hij, onderbrak Vestdijk zijn werk om een lezing voor zijn kampgenoten te houden. ‘Ik heb nooit diepzinniger en verrassender stof horen voordragen en ik heb nooit horen voordragen op een vervelender manier,’ schrijft Ritter. Dat Vestdijk het acteurstalent van de ‘geboren’ docent miste, is algemeen bekend.

Die diepzinnige en verrassende stof, waarover Ritter rept, kennen wij ook: het is de serie beschouwingen over het wezen en de techniek van de poëzie, in 1950 verschenen onder de titel De glanzende kiemcel. In het slothoofdstuk, de laatste lezing dus, gaat Vestdijk over van de theorie naar de praktijk. Hij laat zien hoe uit een ‘geïnspireerde’ aanvangsregel, een glanzende kiemcel, door constructie verschillende gedichten kunnen ontstaan, waarvan de kwaliteiten half-ironisch, maar zeer zorgvuldig, gewogen worden. Dat juist Vestdijk één van de weinige dichters is in onze letterkunde die een dergelijke ars poetica hebben vervaardigd, is niet verbazingwekkend: in zijn eigen poëzie ligt het accent op de constructie, het vakmanschap, en daarover kan men nu eenmaal beter theoretiseren dan over de allerindividueelste expressie van de dito emotie.

Men kan, als Vestdijk, een causerie houden over de poëtische techniek, men kan ook dichten over poëtische problemen. Zo beschreef Schiller het elegisch distichon in een elegisch distichon, Gerrit Komrij het fenomeen twaalfregelig gedicht in een twaalfregelig gedicht, Drs. P. het olleke bolleke in de vorm van een olleke bolleke (semiotici, opgelet!). Er bestaat natuurlijk ook het leerdicht over de poëzie, en de Ars poetica die hier voor mij ligt in de nieuwe Nederlandse vertaling van de Leidse Latinist P.H. Schrijvers is inderdaad van één van de grootste dichters uit de wereldliteratuur en in ieder geval uit de Latijnse letterkunde, Quintus Horatius Flaccus (65-8 v. Chr.). Zijn Epistula ad Pisones (Brief aan de Pisonen), die pas van de Romeinse leraar in de retorica, Quintilianus (± 100 na Chr.) de naam Ars poetica kreeg, is lange tijd één van de invloedrijkste beschouwingen over de dichtkunst geweest. Nu de belangstelling voor de historische letterkunde zich vooral toespitst op de vraag hoe teksten in het verleden gelezen werden en wat hun werking is geweest, is deze uitgave met vertaling, inleiding en nabeschouwing over het voortleven van Horatius bij Bilderdijk een enorme aanwinst.

Conversatiestijl

Net als Vestdijk is Horatius zelf een dichter die de poëtische inspiratie allerminst ontkent, maar toch vooral indruk maakt door een formidabele techniek. Dat geldt met name voor zijn meesterwerk, de Oden, die gezien moeten worden als typisch-Romeinse pendanten van de Griekse lyriek: klankeffecten, subtiele woordcombinaties, gewaagde metra zijn kenmerkend voor deze poëzie. Goethe sprak van een ‘furchtbare Realität ohne alle eigentliche Poesie’, maar dat zegt, zoals gebruikelijk, meer over zijn eigen poetica dan over die van Horatius, wiens Ars poetica hij trouwens wel bewonderde. Daar is ook alle reden voor, want het werk is in de eerste plaats op zich zelf weer een groots gedicht. Formeel behorend tot het genre van de brief vertoont de Ars poetica de daarvoor kenmerkende ongedwongen beschaafde conversatiestijl met ironische grapjes, understatements en briljante aforismen: als iemand een handvol Latijnse uitdrukkingen kent, is de kans groot dat één of meer daarvan juist uit de Ars poetica komen (in medias res, miscere utile dulci, laudator temporis acti). Ook al omdat het gedicht begint met de accentuering van de eenheid van het literaire werk: denique sit quodvis, simplex dumtaxat et unum (‘kortom, maak wat je wilt, maar dan wel uit één stuk’) hebben specialisten eeuwenlang gezocht naar de eenheid in de Ars poetica zelf.

In het verleden hebben de filologen de logica in het gedicht vooral willen bevorderen door verzen om te zetten en lacunes aan te nemen (classici denken al gauw dat de tekst niet deugt, wat inderdaad weleens waar is) of door aan te nemen dat Horatius een voorganger in de poetica niet geheel begrepen had. Zo zijn er hele boekenplanken vol geschreven over de afhankelijkheid van Horatius van ene Neoptolemos van Parion, wiens poetica uit gegevens bij derden eerst werd gereconstrueerd en vervolgens op Horatius werd geprojecteerd. Uiteindelijk bleek dit een weinig effectieve verschuiving van de moeilijkheid en het is dan ook typerend voor de nieuwe Horatiusstudie, dat Schrijvers in zijn zakelijke inleiding in het geheel niet van deze historisch-genetische escapades van zijn voorgangers rept. Terecht wijst hij erop, dat Horatius in zijn gedicht toepast wat hij predikt en dat de losse structuur samenhangt met het voorschrift de gulden middenweg te kiezen tussen strakke compositie en variatie. Ook op micro-niveau komen dergelijke ‘leçons par l'exemple’ voor: bij de bespreking van de toelaatbaarheid van neologismen gebruikt Horatius een niet eerder geattesteerd woord, sprekende over het metrum introduceert hij een metrische eigenaardigheid, wanneer hij erop aandringt toch vooral kort en bondig te formuleren gebruikt hij een redengevende zin zonder voegwoord.

Vertaalruimte

Het moge duidelijk zijn dat de Ars poetica aan een vertaler zeer hoge eisen stelt. Het Latijn is al moeilijk genoeg, de hierboven kort geschetste stilistische effecten zijn bijna niet weer te geven zonder het Nederlands geweld aan te doen, handhaving van het metrum - de dactylische hexameter - heeft in het verleden bij vertalingen van epen (de gedichten van Homerus bij voorbeeld) tot bijkans onleesbare produkten geleid. Van degenen die vanaf Vondel hun krachten op de Ars poetica hebben beproefd is Rutgers van der Loeff (1949) tot nu toe zeker het best geslaagd. Hij bediende zich van een rijmloze vijfvoetige jambe en kwam niettemin op hetzelfde aantal verzen als Horatius uit, namelijk 476. Schrijvers wijst er in de verantwoording van zijn even lange vertaling echter op dat Van der Loeff gedwongen was heel wat woorden weg te laten, waaronder weleens essentiële. Zelf koos hij om meer vertaalruimte te creëren voor de jambische zesvoeter, eveneens rijmloos. Een minstens zo belangrijk verschil is gelegen in het gekozen stijlniveau. Zoals de Engelse Latinist Brink in zijn volumineuze commentaar heeft laten zien is het ‘register’ in deze Ars poetica hoger dat dat van de Satiren bij voorbeeld (zo is het befaamde sub iudice een ‘poëtische’ variant van apud iudicem!). Schrijvers heeft het te gemeenzame woord daarom uit zijn tekst gebannen - ik noteerde alleen ergens ‘wezen’ voor ‘zijn’, maatdwang waarschijnlijk - en mede door tal van echte vondsten is deze nieuwe vertaling een indrukwekkend tribuut geworden aan de grootheid van Horatius. Een enkel voorbeeld, met de Latijnse tekst erbij: Horatius A.P. 14-18

[p. 55]

 

Inceptis gravibus plerumque et magna professis

 

purpureus, late qui splendaet, unus et alter

 

adsuitur pannus, cum lucus et ara Dianae

 

et properantis aquae per amoenos ambitus agros

 

aut flumen Rhenum aut pluvius describitur arcus.

Horatius bespot hier de gewoonte van zijn collega's om te pas en te onpas natuurbeschrijvingen in te lassen. Geliefd was vooral de locus amoenus, het mooie plekje met de obligate beek, die hier dan ook in een fraai ritmisch vers beschreven wordt (vs. 17), in viervoudige alliteratie en assonantie en met iconiciteit in de woordvolgorde: ambitus (‘kronkelende loop’) staat tussen amoenos (‘lieflijk’) en agros (‘velden’) in. Een dergelijke vrijheid in woordschikking heeft het Nederland niet, maar Schrijvers compenseert dit door binnenrijm toe te voegen, dat de vlugheid van het water mede illustreert:

Wat indrukwekkend en subliem begint, krijgt vaak
een purperrode lap als glansstuk aangeflanst:
beschrijving van Diana 's altaar en haar woud,
een snelle vliet die kronkelend schiet door lieflijk land,
of de rivier de Rijn ofwel de regenboog.

Purperrode lappen heb ik in Schrijvers' vertaling overigens niet aangetroffen.

Bilderdijk

De invloed van Horatius op de wereldliteratuur, speciaal op de Duitse, is enorm geweest. Tallozen hebben hem nagevolgd of vertonen althans reminiscenties aan zijn werk, en vele studies zijn aan dit dichterlijk voortleven van Horatius gewijd. Ook in de Nederlandse literatuur speelt Horatius een rol, minder in die van de twintigste eeuw, al valt Jacques Bloem te noemen, maar wel in de oude letterkunde. Het sterkst beïnvloed door Horatius is misschien wel Bilderdijk. Men behoeft maar even de bekende bloemlezing van De Jong - Zaal op te slaan, of men stuit op ‘Lentezang’: Reeds doen Lentes metgezellen, / Uit de sluimer opgestaan, / Zeil- en vlaggestokken zwellen; / Effenen de winterbaan etc. Dat is, bijna letterlijk, een ode van Horatius.

In zijn eerder genoemde nabeschouwing (de tekst van zijn Leidse oratie) behandelt Schrijvers de verschillende reacties van Bilderdijk op de Ars poetica. Na in zijn beginperiode (waartoe ook het ‘Lentelied’ behoort) in verhandelingen over de dichtkunst Horatius met instemming te hebben aangehaald, volgt een romantische periode waarin hij zich tegen hem afzet: ‘De kunst der poëzy’ (1811) is een tegen-poetica, waarin Horatius wordt geparodieerd. De pragmatische theorie van Horatius (alleen het effect op het publiek, de lezer, telt) wordt opgegeven ten gunste van een expressieve zienswijze (‘Het hart wordt overstelpt, de ziel wordt uitgebreid, / En vraagt niet, wie ons hoort, en met ons juicht of schreit!’); in de terminologie van Horatius zelf: het ingenium prevaleert boven de ars, een keuze die in het slot van de Ars poetica via de karikatuur van de bezeten dichter juist wordt bespot. Dat zonder kennis van Horatius veel bij Bilderdijk niet te doorgronden valt is evident, maar, omgekeerd, laat Schrijvers middels een korte behandeling van het gedicht ‘Aan Pindarus’ ook zien dat Bilderdijk Horatius verhelderen kan. Dat dit alles gebeurt in een afwisselend ‘klassieke’ en ‘barokke’ betoogtrant bewijst dat de ontmoeting van Schrijvers met Horatius vruchtbaar is geweest: het decorum, overeenstemming tussen vorm en inhoud, bewerkstelligt de eenheid in de verscheidenheid.

Dit door Polak & Van Gennep zeer fraai verzorgde boekje roept om twee nieuwe uitgaven. Ten eerste een vertaling van de Poetica van Aristoteles, waardoor de belangrijkste vertegenwoordigers van de antieke literaire kritiek - eerder verscheen een vertaling van Longinus' Over het verhevene - ook in het Nederlands toegankelijk zouden zijn. Ten tweede een vertaling van de Oden en Epoden van Horatius, met inleiding en liefst een forse nabeschouwing over het voortleven van Horatius bij Vondel, Poot, Staring, Vosmaer en Bloem. Dat is ongetwijfeld een opgave. Maar wie schreef ook weer: ‘De klassieke filoloog moet zo nu en dan de perken te buiten gaan op zoek naar hoger honing?’