Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 52]

Thorbecke's democratiserende schepping
Een historicus in polemiek met het verleden

Thorbecke en de wording van de Nederlandse natie door Dr. C.H.E. de Wit Waarin opgenomen: Historische Schetsen door Mr. J.R. Thorbecke Uitgever: SUN, 373 p., f 32,50

Bastiaan Bommeljé

De polemiek is zonder twijfel de specerij der wetenschap. Wie van sterk gekruide historische studies houdt kan terecht bij Thorbecke en de wording van de Nederlandse natie. Het zeker opmerkenswaardige boek valt in twee delen uiteen. In de eerste plaats bevat het een studie van De Wit over de staatsman Johan Rudolf Thorbecke (1798-1872), waarin hij de hem vertrouwde strijdbare positie inneemt, tegen, zo lijkt het wel eens, de gehele overige historiografie aangaande de negentiende eeuw.

Vervolgens treft men een fotografische herdruk aan van Thorbecke's Historische Schetsen, een bundel met overwegend kritische recensies van in de vergetelheid geraakte werken en aangevuld met enkele beroemde redevoeringen. De verzameling is sinds de tweede druk van 1872 nimmer meer heruitgegeven. Men kan er de basisstellingen van Thorbecke's visie op de geschiedenis en de politiek in terugvinden. Bovenal zijn de passages waarin Thorbecke's penetrerend intellectualisme zich volledig ontplooit het lezen meer dan waard.

Het boek past in de groeiende belangstelling voor de politieke geschiedenis van de negentiende eeuw, die zich de laatste jaren ontwikkelt. Tot voor kort was er niet meer dan een matige interesse voor de historie van Nederland in het tijdperk na de Gouden Eeuw. Stagnatie en teloorgang van macht en cultuur schenen het beeld te bepalen, culminerend in de ‘on-Nederlandse’ Bataafse Revolutie en de Franse Tijd (1795-1813). Daarna zou voor Nederland, als een achtergebleven kleine mogendheid, nog slechts een rol zijn weggelegd in de marges van het Europese gebeuren.

In het bijzonder ten aanzien van het tijdvak van 1780, toen de rampzalige Vierde Engelse Oorlog (1780-'84) de ontstellende zwakte van de Republiek blootlegde en de ‘Patriottenbeweging’ ontstond, tot aan 1848, toen door de grondwetsherziening van Thorbecke Nederland een constitutionele monarchie werd, heeft nog niet al te veel systematische analyse plaatsgevonden, en dat ondanks de tamelijk overvloedige beschikbare documentatie. Zo ontbreekt zels een moderne biografie van Thorbecke. Maar het tij kentert. De Wit is één van de mensen die zich in de afgelopen jaren juist met deze cruciale periode in de Nederlandse geschiedenis hebben beziggehouden. Al sedert zijn dissertatie, De strijd tussen aristocratie en democratie, 1780-1848 (1965), heeft hij nadrukkelijk blijk gegeven van een eigen visie op die tijdvak. Hij verzet zich in zijn publikaties heftig tegen wat hij de ‘Conciliante traditie’ in de Nederlandse historiografie noemt. Die naam is ontleend aan de ‘nationale conciliatie’ tussen verzoeningsgezinde moderate Patriotten en Orangisten in 1801. Deze geschiedkundige ‘school’ zou als kernprobleem van de vaderlandse historie na 1780 de strijd tussen Orangisten (conservatieven) en hun tegenstanders (Patriotten, later liberalen) hebben geformuleerd. Dientengevolge zou volgens de ‘concilianten’ de tweede helft van de negentiende eeuw in essentie een liberaal tijdvak zijn, waarin Thorbecke niet meer was dan een radicaal en doctrinair vertegenwoordiger van een brede maatschappelijke stroming. Hij bleek dan wel bekwamer in het vervaardigen van een nieuwe grondwet dan de meerderheid der gematigd- of conservatief-liberalen, maar die stelden zich in latere regeringen loyaal achter die staatshervormingen en zorgden voor politieke continuïteit door hun kundig politiek beleid.

Hagiografie

Deze historiografische ‘traditie’ vindt volgens De Wit haar oorsprong in het geschiedkundig werk van de conservatieve anti-Thorbeckiaan J. de Bosch Kemper (1808-1876), die zowat alle navolgende historici die zich met het tijdperk hebben beziggehouden (als Colenbrander, Geyl, Kossmann, Boogman, maar ook Marxistisch geïnspireerden als Romein en Giele) op het verkeerde spoor heeft gebracht.

De Wit zelf is van mening, steun zoekend in de Historische Schetsen van Thorbecke, dat de werkelijke maatschappelijke strijd sinds 1780 ging tussen de conservatieve en reactionaire oligarchie en een minderheid van liberalen of democraten. Thorbecke zou vanaf zijn jeugd al een overtuigd liberaal zijn geweest, die worstelend tegen de stroom des tijds zijn staatkundige herzieningen wist door te voeren en vervolgens ‘de branding moest trotseren die op ondermijning van de hervorming gericht was’, veroorzaakt door na hem komende conservatieve kabinetten. De tekst van De Wit zal niet eenvoudig volledig te doorgronden zijn voor degenen die niet bekend zijn met deze visie, die grotendeels in eerdere publikaties uiteengezet is (zie bij voorbeeld Het ontstaan van het moderne Nederland, 1780-1848, en zijn geschiedschrijving, 1978). Het resultaat is in ieder geval dat zijn studie over het leven en werk van Thorbecke tamelijk veel weg heeft van een hagiografie. Dat wil niet zeggen dat het een onaantrekkelijk geheel is geworden. Er zijn zeker interessante zaken te lezen en door de eigengereidheid gaat er ook een zekere stimulerende werking van uit, hoewel een niet onaanzienlijke mate van voorkennis hier en daar wel verlangd wordt.

J.R. Thorbecke

De Wits overtuiging dat Thorbecke in zijn jonge jaren al duidelijk blijk gaf van een neiging tot liberale politieke activiteiten is nogal aanvechtbaar. Tot de jaren dertig lag de interesse van Thorbecke zeker meer op wetenschappelijk terrein. Wel werd hij tijdens verscheidene séjours in Duitsland sterk beïnvloed door de romantische Historische Rechtsschool. Pas na de Belgische Revolutie (1830) en het eclatante echec van de politiek van de autocratische koning Willem I ging hij zich steeds duidelijker in kritisch-legalistische zin uitspreken (bij voorbeeld in Aanteekeningen op de Grondwet (1839)) en raakte hij meer en meer betrokken in de praktische politiek.

In 1840 werd Thorbecke gekozen in de zogenaamde Dubbele kamer die bijeengeroepen was voor een grondwetsaanpassing. Hij maakte zich direkt sterk voor een algemene herziening, maar kreeg nauwelijks een voet aan de grond. Maar de regeling die uiteindelijk wel bereikt werd was zo onduidelijk dat zij de kiemen in zich droeg van een breed ongenoegen, zowel van anti-monarchale conservatieven als liberalen.

In 1844 werd Thorbecke opnieuw gekozen in de Tweede Kamer, terwijl juist in die tijd zijn visie op een grootscheepse grondwetsherziening haar afronding vond, zoals blijkt uit zijn beroemde rede ‘Over het hedendaagse staatsburgerschap’ (opgenomen in Historische Schetsen). Hij diende met acht liberale tegenstanders het bekende voorstel der Negenmannen in, dat een model was van de grondwet van 1848. Het beoogde een doorbreking van de standenstaat naar een constitutionele monarchie met directe censusverkiezingen. Het voorstel stuitte op grote weerstanden en werd niet in stemming gebracht, ofschoon het wel uitvoerig schriftelijk behandeld werd door de afdelingen der kamer, hetgeen De Wit nalaat te vermelden.

Trés Libéral

De Nederlandse politiek was in een grote impasse geraakt. Juist door de beperkte grondwetswijzigingen van 1840, was een bijna onwerkbare situatie ontstaan: de ministers hadden slechts een kleine mate van zelfstandige verantwoordelijkheid gekregen en werden geconfronteerd met de zeer conservatieve maar nauwelijks omlijnde opvattingen van Willem II; er ontstond een groeiende oppositie in het parlement. Bovendien waren de sociaaleconomische omstandigheden in Nederland tamelijk rampzalig: ongeveer zevenentwintig procent van de bevolking leefde van de bede-

[p. 53]

ling en de verscheidene steden deden zich regelmatig hongeroproepen voor.

In het internationale revolutiejaar 1848 kreeg Thorbecke onverwacht zijn kans. De schok van de Februari-revolutie in Parijs en de Maart-revolutie in Duitsland, plus persoonlijke moeilijkheden, brachten Willem II op 13 maart een rigoureuze ommezwaai van inzicht teweeg. Hij verklaarde zich plotsklaps bereid tot ‘meer sacrifices’ ten opzichte van de kamer en verkondigde in één nacht ‘très Libéral’ te zijn geworden.

Al op 17 maart werd tot schrik der conservatieven een commissie voor de herziening van de grondwet geïnstalleerd onder aanvoering van Thorbecke. Op 10 april werd het ontwerp bij de koning ingeleverd, die er wel tevreden over was. Met grote haast werd het op 15 april openbaar gemaakt, teneinde de tegenstanders de pas af te snijden. Dit gebeurde allemaal zeer tegen de zin van de eerste minister Schimmelpenninck en ook van vele conservatieve leden van de kamer, hoewel een aanzienlijk aantal wel voelde voor een beknotting van de macht van de koning. Tot drie maal toe moest Willem II, die de positie van de monarchie veilig wilde stellen, persoonlijk ingrijpen voordat de nieuwe grondwet op 3 november afgekondigd kon worden.

Thorbecke's schepping draagt het karakter van zijn streven naar een pluralistisch staatkundig evenwicht: ‘de constitutionele monarchie kent enen absoluten wil niet; zij bestaat in een verband van elkander wederkerig beperkende organen.’ Ook zijn wetgevende arbeid in het eerste door hem geleide kabinet (1849-1853) is veelvuldig geweest en hier en daar briljant te noemen, met name zijn organieke wetten, de Gemeentewet en de Provincialewet.

Er heerste onder zijn tegenstanders een waarlijke Thorbeckefobie. Een coalitie van conservatieve groot-protestanten en antirevolutionairen, gesteund door reactionairen en anti-Thorbeckiaanse liberalen, bracht Thorbecke's kabinet ten val. In de periode die volgde, met het kabinet onder F.A. van Hall, was er een reële dreiging dat de grondwet in conservatieve zin bijgesteld zou worden. In de optiek van De Wit is deze Van Hall een gevaarlijke aartsconservatief geweest. Hij keert zich daarmee ten dele terecht tegen de momenteel heersende visie op Van Hall als een gematigde-conservatieve liberaal, die zich dan wel tegen het radicalisme van Thorbecke keerde, maar zich loyaal aan zijn wetten wilde houden. Prof. J.C. Boogman heeft onlangs zelfs een nadrukkelijke aanzet gegeven tot een herwaardering van Van Hall als conservatief-liberale zorgdrager voor de continuïteit in de Nederlandse politiek in zijn Rondom 1848, de politieke ontwikkelingen van Nederland (1840-1858), (1978), en hem zelfs als ‘puinruimer’ ten tonele gevoerd.

Apodictisch

Het kan echter nauwelijks ontkent worden dat er wel degelijk sterke tendensen zijn geweest om de zaken na het optreden van Thorbecke terug te schroeven. Dat dit niet lukte is wellicht te verklaren uit drie omstandigheden: de grote onderlinge verdeeldheid van de anti-Thorbeckianen, het feit dat de verkiezingsuitslagen minder radicaal waren dan velen vreesden en het ten enen male ontbreken van een werkbaar alternatief: vrijwel niemand van de conservatieven hield zich op systematische wijze met de theoretische staatskunde bezig.

De Wit heeft niet helemaal ongelijk wanneer hij benadrukt dat Thorbecke vrijwel alleen stond met zijn intellectualistisch hervormingsgezinde liberalisme. Hoewel dat uiteraard ook een kwestie van optiek is. Multatuli bij voorbeeld fulmineerde heftig tegen Thorbecke en noemde hem ‘liberaal als een aal’. Maar Thorbecke had zeker wel oog voor de ‘sociale kwestie’ en was niet zonder meer ‘anti-ideologisch’, zoals Boogman hem noemt. Het gehele politieke denken en handelen van Thorbecke stond niettemin in het teken van wetgevend pragmatisme: ‘beginselen zonder organisatie zijn een wegwijzer zonder weg’, zoals hij het in zijn ‘Over het heedendaagse staatsburgerschap’ formuleerde.

Thorbecke's constitutionele schepping ‘democratisch’ te noemen, zoals De Wit doet, is echter op zijn minst gezegd onnauwkeurig. Het woord ‘democratiserend’ is meer op zijn plaats. Door de kieswet van Thorbecke werd nog maar aan elf procent van de mannelijke bevolking boven de drieëntwintig jaar stemrecht verleend, maar er werden wel de voorwaarden door geschapen voor algemeen kiesrecht, (dat overigens pas in 1917 (mannen) en 1920 (vrouwen) werd gerealiseerd).

Het moet nogmaals gezegd dat er meerdere ‘onnauwkeurigheden’ en tamelijk onhoudbare formuleringen in de tekst van De Wit te vinden zijn. De aanvallen op de ‘conciliante school’ zijn voornamelijk spookgevechten. Het heeft weinig zin om zich nu nog op te winden over de anti-Thorbeckiaanse houding van bij voorbeeld De Bosch Kemper (overigens de enige conservatief van zijn tijd, overigens met belangstelling voor de ‘sociale kwestie’), en het is niet vol te houden dat alle Nederlandse historici zich naar zijn visie hebben gericht.

Hoogstens kan gezegd worden dat de moderne geschiedschrijving van de negentiende eeuw hier en daar niet vrij is van romantisch conservatieve ondertonen (men leze E.H. Kossmann, J.C. Boogman, C.A. Tamse), maar die zijn niet zo overheersend, en veel minder nadrukkelijk dan de apodictische opstelling van De Wit zelf. Een polemisch schrijver verliest zijn overtuigingskracht wanneer het hem meer om de waarheid van zijn conclusies dan om de juistheid van zijn argumenten gaat.