Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 47]

Pieter Cornelisz. Hooft
Bij de vierhonderdste geboortedag van de literaire Heer van Muiden

Op 16 maart is het precies vierhonderd jaar geleden dat Pieter Cornelisz Hooft geboren werd de man die het feestelijke Renaissance-ideaal dicht benaderde: hij leefde welgesteld op het Muiderslot, bekleedde een openbare functie, vermaakte zich met een erudiete vriendenkring en wijdde zich met hartstocht aan de letteren; hij schreef met zwier brieven, hij maakte herderspelen en historische toneelstukken, hij dichtte licht erotische poëzie en sloot zijn carrière af met het omvangrijke geschiedwerk De Nederlandsche Historieën. Op 18 maart aanstaande vindt een Hooft-herdenking plaats in de Nieuwe Kerk te Amsterdam. Ter gelegenheid van deze vierhonderd-jarige geboortedag verscheen een biografie over hem van Hella Haasse. Ook zijn gedichten werden opnieuw uitgegeven.

Het licht der schitterige dagen. Het leven van P.C. Hooft door Hella S. Haasse en Arie-Jan Gelderblom Uitgever: Querido, 127 p., f 17,50
Het leven van P.C. Hooft door H.W van Tricht Uitgever: Martinus Nijhoff, 211 p., f 35,-

Murk Salverda

‘Wij leven ruimer, drukker en sneller dan die verre voorouders. Ruimer: onze blik omspant een hele wereldliteratuur. Drukker: onze tijd en onze aandacht zijn te gevuld om ook maar een deel van onze eigen literaire erfenis in ons geheugen te kunnen bergen. Daarvoor is de boekdrukkunst uitgevonden en onze dichterschat ligt veilig in onze boekenkast... begraven. Sneller: er is al zo veel in het gedachtenleven van Hooft en zijn tijdgenoten, dat ons vreemd en moeilijk toegankelijk schijnt.’ Dat schreef Annie Romein-Verschoor in 1947 bij de herdenking van de driehonderdste sterfdag van P.C. Hooft.

Nu, in 1981, bij de herdenking van de vierhonderdste geboortedatum van Hooft, is de wereldliteratuur aanzienlijk uitgebreider, de boekenkast en het geheugen niet voller en de zeventiende-eeuwse denk- en leefwijze, mede door het wegvallen van de gymnasiumcultuur, nog ontoegankelijker. In alle lagen van de maatschappij nemen tv en grammofoon tijd in beslag, die in 1947 nog ergens anders aan werd besteed. Ook het onderwijs is grondig veranderd. Geschiedenis is een keuzevak geworden. Voorzover leerlingen geschiedenis krijgen is de aandacht verschoven naar de moderne geschiedenis. Bij leraren is de animo voor historische letterkunde teruggelopen, omdat zij niet zou aansluiten bij de belangstelling van de leerlingen of omdat ze de voorkeur geven aan het behandelen van de structurele verhaaltheorie. Bovendien lezen veel leraren Nederlands weinig, laat staan een moeilijk boek. De kennis van vreemde talen en de actieve en passieve taalbeheersing van de huidige studenten Nederlands is tamelijk beperkt. Ook op de universiteit heeft de historische letterkunde veren moeten laten. Met die situatie zouden biografieën van P.C. Hooft (1581-1647) die in deze jaren tachtig verschijnen, rekening moeten houden. Zij zouden het niet alleen over Hooft moeten hebben, maar zouden ook het gebrek aan kennis van zeventiende-eeuwse ideeën en sociaal-culturele omstandigheden moeten opvangen en zich moeten aanpassen aan lezers die hoogstens drie talen kennen. En ze zouden goed leesbaar moeten zijn.

P.C. Hooft, gravure door A. Houbraken

van Tricht

Op het ogenblik zijn er twee levens van P.C. Hooft op de markt. Het leven van P.C. Hooft van dr. H.W. van Tricht, een herschreven versie van de bekende biografie uit 1951. En Het licht der schitterige dagen van Hella S. Haasse (tekst) en Arie-Jan Gelderblom die de overvloedige illustraties heeft verzorgd, waardoor dit boek een grote aanschouwelijkheid heeft gekregen. Zoals het boekje van Annie Romein voor de herdenking van 1947, zo is dit laatste boek speciaal geschreven ter gelegenheid van de herdenking in maart aanstaande. Beide boeken houden mijns inziens te weinig rekening met de aard van het potentiële publiek van nu. Ieder voor zich hebben ze andere voor- en nadelen.

P.C. Hooft is in een massa geheugens opgeslagen als de naam van vele straten en van een prijs. Daarnaast wordt hij door een tamelijk klein publiek bewonderd als de schepper van een aantal onsterfelijke liefdesgedichten; één van de oorzaken daarvan is waarschijnlijk dat zij door hun kortheid zo gemakkelijk als afzonderlijk object te bewonderen zijn. Minder bekend, maar minstens even indrukwekkend en belangrijk, is hij als de maker van prachtig proza, in brieven en in historisch werk. Zowel met zijn lyriek als met zijn proza heeft hij als een der eersten een norm gesteld voor het internationaal niveau van de Nederlandse literatuur.

Grofweg valt Hoofts literaire loopbaan in drie gedeelten uiteen. Tussen 1600 en 1610, tussen zijn twintigste en zijn dertigste dus, schrijft hij het grootste deel van zijn erotische gedichten en een aantal drama's over liefde, waarvan Granida de beste en de bekendste is; ook in de drie jaar van zijn weduwschap (1624-1627), als hij opnieuw verliefd wordt, schrijft hij liefdespoëzie. Tussen 1610 en 1618 schrijft hij twee drama's over staatkundig-ethische vraagstukken en enkele, al evenzeer ethische, komedies, onder andere over schijnheiligheid en vrekkigheid. Na 1618, zo rond zijn veertigste, begint hij zich bezig te houden met geschiedschrijving. Hij vertaalt al het werk van Tacitus, hij stelt een schandaalkroniek over de Medici samen, hij vereert Hendrik IV van Frankrijk

[p. 50]

met een bewonderende biografie en hij creëert, als toppunt en afsluiting van zijn carrière, de Nederlandsche Historiën, die beginnen met de dood van Karel V (1555) en eindigen met de moord op Willen van Oranje (1584). Het vervolg heeft hij niet meer kunnen voltooien.

De Muiderkring

Hooft was geen full-time schrijver. Bijna veertig jaar lang, van 1609 tot zijn dood in 1647, was hij de hoogste bestuursambtenaar in Het Gooi en omstreken. Als zodanig bewoonde hij het Muiderslot, dat hij en zijn echtgenotes maakten tot het middelpunt van een informeel cultureel vriendenclubje, de Muiderkring. Hooft is twee keer getrouwd geweest tot de dood hem scheidde: met Christina van Erp (1610-1624) en met Leonora Hellemans (1627-1647).

Al deze aspecten van Hoofts leven, het één wat meer, het ander wat minder, komen bij Van Tricht aan de orde. Zijn biografie van Hooft is de volledigste en betouwbaarste die er is en als zodanig onmisbaar voor de Hooft-student. De editie van 1951 is in zoverre herzien dat Van Tricht een aantal irrelevante of onhoudbare uitlatingen heeft weggelaten; ook het aantal uitroeptekens is drastisch verminderd. Daarnaast heeft hij enkele resultaten van dertig jaar Hooftstudies, met name die van W.A.P. Smit, P. Tuynman, F. Veenstra, F.F. Blok en die van zijn eigen monumentale brievenuitgave verwerkt. Die veranderingen zijn even zovele verbeteringen, maar ze betreffen slechts een klein gedeelte van zijn boek. Wezenlijk veranderd is er helaas niets. Het boek is bovendien niet goed nagekeken. Van Tricht heeft bij voorbeeld de term ‘eufuïsme’ meestal wel vervangen door het meer gangbare ‘marinisme’, maar soms heeft hij het laten staan. Hij beweert eerst dat Hooft waarschijnlijk twee keer in Leiden heeft gestudeerd, om een aantal pagina's verder te doen of zijn neus bloedt. Het toch al onzinnige begrip ‘romaanse vormdrift’ komt in de nieuwe druk helemaal in de lucht te hangen, nu een deel van de inleiding van de oude druk is weggelaten. Soms worden ouderwetse, om niet te zeggen archaïsche woorden vervangen; dan weer niet. Echt herschreven is er niets, ook al staat dat met nadruk tegenover de titelpagina.

Eén van mijn grootste bezwaren tegen Van Tricht is zijn stijl. Die zweeft tussen een antiek soort deftigheid en bombastische hoogdravendheid. Een nogal gedateerde academische stijl, vaak buitengewoon nadrukkelijk en even vaak weinig zeggend. Bovendien vertaalt hij wel alle Latijn, Grieks en Italiaans en, soms, het zeventiende-eeuwse Nederlands, maar die vertalingen staan achterin. Om te begrijpen wat er staat, moet er telkens en telkens weer ingewikkeld gebladerd worden. Ik zou de vertaling in de tekst hebben opgenomen en de oorspronkelijke tekst achterin gezet hebben; dat bevordert een vlotte doorlezing van de tekst. Een voorbeeld van Van Trichts manier van werken: ‘Men kan zich de Muider symposia niet ongedwongen genoeg voorstellen; juist de hoffelijke vormen vergrootten de innerlijke vrijheid. Men genoot er, naar stoïsche zede, de vriendschap als een bron van zuiver geluk en had nooit behoefte aan plannen of voorbereidingen: “philosophabimur, iocabimur, epulabimur poetarum more, partiemur personas, alter Cupidinem, alter Iocum, alter Juventam aget” en hoewel Hooft niet van overdadige maaltijden hield zullen Leonora en hij hun gasten goed onthaald hebben. En een Barlaeus was dat besteed! Men dronk matig: de enige plagerij met het tegendeel betreft de thee: “Vale, atque illustres Te-potores Hoofdium, Vossium, Carpenterium, Spexium, Te veniente die, Te Decedente bibentes, inter Te et Te a me saluta.” De twee laatste namen doen eerder aan het kasteel van Batavia dan aan het Muider slot denken.’ Dit gebabbel illustreert een aantal van Van Trichts eigenaardigheden: het naïeve moralisme (‘juist de hoffelijk vormen vergrootten de innerlijke vrijheid’), het gebruik van veel vervelend Latijn in de tekst, de onduidelijke toespeling (‘het kasteel van Batavia’), het aanstippen maar onverklaard laten van renaissancistische gedachtencomplexen (‘stoïsche zede’).

Van Tricht is ongetwijfeld een degelijk filoloog. Hij is goed in het betrouwbaar selecteren en op een rijtje zetten van feitenmateriaal en hij houdt er ook wel enigszins een visie op na. Maar hij is geen goede biograaf in die zin dat hij in rake formuleringen, via goed gekozen citaten en details, door een sprekende ordening en met een goed begrip voor de behoeften van een modern publiek een grote persoonlijkheid met al zijn voors en tegens weet neer te zetten. Hij is, kortom geen schrijver.

Leerjaren

Het licht der schitterige dagen van Hella Haasse (tekst) en Arie-Jan Gelderblom heeft geen wetenschappelijke pretenties zoals het boek van Van Tricht. Het is voor een breder publiek bedoeld: het bevat minder details, geen noten, geen register, maar het is wel rijk voorzien van zorgvuldig geselecteerde illustraties. Het beeld van Hooft is bij Haasse niet wezenlijk anders dan bij Van Tricht, maar het is wel een stuk aantrekkelijker. Dat is niet alleen te danken aan het feit dat Haasse beter stileert dan Van Tricht, ze heeft de stof ook veelzeggender geordend. Tweederde van het boek - bij Van Tricht is dat nog geen vierde - is besteed aan Hoofts leerjaren, om een term van de Bildungsroman te lenen; dat loopt tot aan 1609/1610 als Hooft, tegen zijn dertigste, zijn eerste en enige serieuze baan begint, als drost van Muiden, en voor het eerst trouwt. Door deze opzet krijgt men een goed inzicht in hoe Hooft werd tot wat hij was. Toch gebruikt Haasse geen ander en niet meer materiaal dan Van Tricht. Maar zij is dan ook een goede schrijver. Een gevolg van haar werkwijze is natuurlijk wel dat de tweede helft van Hoofts leven er wat bekaaid af komt.

Een tweede punt in Haasse's voordeel is haar gevoel voor sfeer, haar tekening van zeden en gewoonten en omstandigheden, wat blijkt bij onder andere de beschrijving van Hoofts bruiloft met Christina of meteen in de inzet al, bij het oproepen van winderig en wolkerig Amsterdam. Zulke smeuïgheid, die het voorstellingsvermogen van de lezer prikkelt, ontbreekt bij Van Tricht. Aan de andere kant romantiseert Haasse naar mijn smaak te veel; ze stelt zich te dikwijls voor hoe het geweest zou kunnen zijn, waarbij ze voor de zekerheid haar zinnen nogal eens begint met ‘misschien’. Met name in de reconstructie van Hoofts liefdesbetrekkingen met Ida Quekels gaat ze erg ver: dat is gewoon gokken. Bovendien heeft Haasse te veel haar eigen voorliefde voor het zuiden, vooral Italië, op Hooft overgedragen. Ze doet het voorkomen of het frequent gebruik van het motief ‘zon’ in Hoofts werk te danken is aan zijn reis naar Frankrijk en Italië in plaats van aan het neoplatonisme en het petrarcisme. Verder weet ze te melden dat Hooft vree ‘met uitheems gemak’; dat Nederlanders in de zeventiende eeuw slechter vreeën dan buitenlanders lijkt me moeilijk bewijsbaar. Ook Haasse nipt nonchalant, zij het spaarzaam, aan begrippen als ‘neo-stoïcijns’ en ‘renaissancistisch-platonisch’; voor de meeste lezers zullen die termen niet meer zijn dan etiketten zonder laadje. En dat is jammer. Want daardoor blijft een belangrijk deel van Hoofts persoonlijkheid, zijn denkbeelden, voor een goed deel onbelicht. Dat laatste geldt ook voor Van Tricht, zij het in mindere mate. Beide biografieën hebben een aantal tekortkomingen gemeen. Een goede biografie kan naar mijn mening niet zonder een heldere uiteenzetting van de positie van de hoofdpersoon in het kader van de ideeëngeschiedenis en de politieke geschiedenis waarvan hij een onderdeel was. Met name de ideeëngeschiedenis is in beide boeken het kind van de rekening; hier wreekt zich ook - dat is vooral van belang bij Van Tricht - het niet geraadpleegd hebben van buitenlandse studies. Voor een biograaf van Hooft is het verder heel belangrijk dat hij of zij een goed begrip heeft van de relevante literaire conventies, zeker als hij of zij van plan is uit het werk conclusies te trekken ten aanzien van het leven. Zo heeft men uit Hoofts liefdespoëzie zijn liefjes willen afleiden. Als men onvoldoende rekening houdt met de aard van literaire conventies als het petrarcisme (bij beide biografen nauwelijks aan de orde), dan komt men snel terecht in de valkuil van foute biografische speculaties. Aan de andere kant zijn beide boeken weer te veel op de literatuur gericht: vooral Hoofts relaties met zijn literaire kameraden komen aan de orde; zijn anderen vrienden komen aanzienlijk minder uit de verf. Hetzelfde geldt voor zijn beroep. En dat terwijl de man bijna veertig jaar bestuursambtenaar is geweest. De doorlichting van Hoofts karakter laat eveneens bij beiden te wensen over. Een eersteklas biografie van Hooft moet nog geschreven worden.