Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 46]

Een mespuntje optimisme
De verhalen van DDR-schrijver Kurt Bartsch

Kaderakte, Gedichte und Prosa door Kurt Bartsch Uitgever: Rowohlt, Taschenbuch, 112 p., f 15,60
Wadzeck door Kurt Bartsch Uitgever: Rowohlt Taschenbuch, 96 p., f 14,20 Importeur: Nilsson & Lamm

Wouter Donath Tieges

De voorbeelden van Kurt Bartsch heten Bertolt Brecht en Alfred Döblin. Het is niet verwonderlijk: iedere rechtgeaarde DDR-schrijver moet minstens met de eerste van deze twee literaire leermeesters in het reine zien te komen. Van epigonisme kan geen sprake zijn: Bertolt Brecht is niet zomaar voorbeeld, hij is het startpunt. Literaire vormen zoals het verhaal dat niet méér is dan een korte levensbeschrijving, het anekdotische, balladeachtige gedicht, het superkorte verhaal met óf parabel-karakter óf listig in paradoxe formuleringen verstopte uitspraak, de scène uit het volksleven (het leven van de arbeider of de ‘geromantiseerde’ arbeider: de bokser, de souteneur), de opsomming van werkelijkheidsmateriaal dat geheel voor zich spreekt - je vindt deze vormen bij zulke verschillende auteurs als Günter Kunert, Hans Joachim Schädlich, Jurek Becker, Udo Steinke, en ook bij Kurt Bartsch.

Bartschs boekje Kaderakte (dossier waarin alle gegevens over een persoon zijn opgeslagen) bevat, geïllustreerd met een aantal veelzeggende foto's (pompeus officieel gebouw naast geruïneerd woonhuis uit de Gründerzeit, mensen met kinderwagens kijkend naar affiches waarop staat: Freude Gesundheit Leistung, rommelige binnenplaats naast ordelijk-zielloze flat, feestelijke optocht waarin de portretten van de Leiders meegedragen worden), een aantal gedichten en korte prozastukken die grotendeels een biografisch, veelal ook een autobiografisch karakter hebben. In de afdeling Familienalbum vertelt hij de levensloop van zijn grootvader, beschrijft de trouwfoto van zijn ouders, vertelt in dichtvorm het verhaal van zijn moeder, van zijn grootmoeder: Aus Kummer über den schnapstrinkenden Mann / Fing meine Grossmutter auch mit dem Schnapstrinken an - dat is de sfeer van deze verhalen en gedichten: grijs en grauw, de arbeider werkt zich een leven lang rot, hij komt thuis en drinkt zijn bier, doet eenmaal per week zijn plicht, moeder doet het huishouden en moet de eindjes aan elkaar zien te knopen, en intussen walst de geschiedenis over hen heen: wat er ook gebeurt (en er gebeurt nogal het een en ander in de eerste helft van deze eeuw), wezenlijk veranderen doet er eigenlijk niets. Mensen hangen zich op, of het nu in 1933 of 1979 is, en de lijkwagen rijdt het lijk naar het lijkenhuis.

Parodie

Al deze misère zou nauwelijks verteerbaar zijn, ware het niet dat bij Kurt Bartsch nog een ander element een rol speelt: het parodische, ironiserende, en onder andere die toon van schrijven heeft hem in zijn land tot het zoveelste zwarte schaap gemaakt. ‘Parodie’ was met name in de jaren zestig een drukgebezigde vorm omdat de schrijver zich gemakkelijk achter een quasi-luchtigheid kon verschuilen en redelijk ongrijpbaar bleef in het parodische spel. Bartsch schreef tal van parodieën en ‘Songspiele’, bijeengebracht in in kleine oplagen verschenen bundels als Zugluft (1968), Kalte Küche (1974), Der Bauch und andere Songspiele (1977); de stukken werden ook in de DDR met eclatant succes opgevoerd totdat Bartsch de beroemd-beruchte Biermann-petitie ondertekende en in 1979 uit de Oostduitse Schrijversbond werd gestoten. Ook dat komt exemplarisch over, net als de rest van zijn leven: geboren in 1937 in Berlijn, brak zijn studie aan de middelbare school af, vervolgens de ‘arbeidersfase’ (bijrijder, doodkistenverkoper, opklimmend tot redactiemedewerker), dan studie aan het Instituut voor literatuur. Hij breekt ook deze studie af en ‘leeft als zelfstandig schrijver in Oost-Berlijn’.

Hoop

Uit de wrange toon spreekt medeleven; uit de geschilderde misère optimisme of in elk geval hoop, hoop op een beter leven, niet alleen voor de geluksvogels en specialisten in het ellebogenwerk, maar ook voor de ‘slachtoffers van de geschiedenis’. Zijn verhalen en gedichten gaan niet over het succes en het ‘geluk’, (daar zorgt de officiële pers wel voor), maar over de schaduwzijden van de werkelijkheid: ‘Du bist geschaffen aus Staub, Sand, Dreck, Willst du mehr sein als Staub, Sand, Dreck?’ schreef Georg Büchner in zijn drama Woyzek, en Bartsch plaatste dit citaat als motto bij zijn korte roman Wadzeck, een boek met een ferme handdruk aan Alfred Döblin, wiens Franz Biberkopf model staat voor de held van Bartschs roman over zijn Berlijn en de mensen die er wonen. Paul Wadzeck, ontslagen uit de gevangenis, staat aan het begin op de plaats van Frans Biberkopf aan het eind van zijn verhaal stond: op de Alexanderplatz in Oost-Berlijn. Maar het hele plein is opengelegd, schuttingen zijn opgetrokken, er wordt beton gestort, gebouwd. Wadzeck gaat op zoek naar zijn vroegere vriendin Rita, met wie hij elf jaar heeft samengeleefd, Als hij onderweg even een biertje pakt en door een goed-geïndoctrineerde socialistische arbeider wordt aangesproken, onthult hij zijn levensfilosofie, die hem bij voorbaat tot outsider maakt: ‘Ik wil niet werken, ik wil leven. Eten en drinken. Ik heb geen nieuwe meubels nodig, geen auto (rij je toch alleen maar mee tegen een boom). Ik loop wel. Waarheen, dat is mijn zaak, gaat geen mens wat aan.’

Kurt Bartsch

Aan Rita's levensgeschiedenis is het volgende hoofdstuk gewijd: aan haar dromen nadat Wadzeck de gevangenis is was gegooid, aan het kind dat ze niet wilde laten aborteren, haar vriendschap en huwelijk met de gepensioneerde Kart Baumann, wiens levensverhaal het derde hoofdstuk vult: Rotfront, KZ, opbouwfase van de DDR, vriendschap die breekt omdat de vriend zich tot functionaris ontwikkelt die de eenmaal verworven macht niet meer uit handen wil geven terwijl Karl Baumann die ontwikkeling niet meemaakt en zich resignerend terugtrekt. ‘Ik wilde dat alles anders zou worden. Een soort hemel op aarde,’ - zegt Baumann ergens. Voortdurend wordt er gedroomd van de nieuwe mens, het nieuwe leven, het nieuwe begin. Maar ondanks alle veranderingen blijft één ding hetzelfde: er zijn machthebbers en er zijn afhankelijken, onderdrukten. ‘Dat Leben ist traurig’, ‘Wenn man tot ist, ist man erlöst’ - Een betrekkelijk geluk als dat van Rita en Karl (het geluk van niet allen te hoeven leven) komt over als zo ongeveer het hoogst bereikbare. Dat is de ironie van een samenleving waarin de arbeider officieel ‘held van de arbeid’ heet.

Het laatste hoofdstuk brengt de drie hoofdpersonen in het heden samen. Een botsing vindt niet plaats. Daar staan drie mensen, wier levensverhaal de lezer heeft leren kennen en die met elkaar gemeen hebben dat ze tot de gekoeioneerden behoren. Wat er met hen gaat gebeuren laat Bartsch open. Zal Paul Wadzeck het betrekkelijke geluk van Karl en Rita verstoren? Zal Karl Baumann zich automatisch terugtrekken omdat de jongere Paul Rita wel kan geven wat hij niet kan opbrengen? Zal Rita kiezen voor Karl, voor Paul, voor haar kind?

Eén ding staat vast: wat er ook gebeurt, door een onverwoestbare levenslust zal de mens zich nooit en te nimmer klein laten krijgen, hoe hard hij ook op zijn kop geslagen wordt, hij komt altijd wel weer overeind. Dat is ‘de lichtende toekomst’ in het werk van Kurt Bartsch, ook al is het maar een klein pitje.