Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 39]

Capote in de huid van de werkelijkheid
Eindelijk een nieuwe bundel verhalen

Music for Chameleons door Truman Capote Uitgever: Hamish Hamilton, 210 p., f 48,20 Importeur: Keesing Boeken

Ed Schilders

Op 10 november 1980 verscheen het weekblad New York met op het omslag een foto van Norman Mailer, leunend op een ingelijst affiche van Marilyn Monroe. In het binnenwerk van het blad het artikel Before the Literary Bar - Voor De Literaire Rechtbank - met als ondertitel, ‘Waarin de auteur zijn nieuwe Marilyn Monroe boek voor de rechter brengt - vóór de critici dat doen.’

Het betreft Of Women and their Elegance, een boek met foto's van elegante vrouwen door Milton Greene, begeleid door een tekst over Monroe door Mailer. Het artikel is even ongenadig als eenvoudig van opzet. Het heeft de vorm van een rechtbankverslag waarin het hof een serie kritische vragen afvuurt op verdachte N.M. De aanklacht luidt ‘misdadige literaire nalatigheid’, en voor de zitting voorbij is, is de lezer overtuigd dat het bewijs geleverd is, dat Mailer het einde van zijn literaire loopbaan bereikt heeft. Without a shadow of a doubt.

Kort gezegd komt Mailer ‘nalatigheid’ hier op neer: hij heeft de werkelijkheid - omtrent Monroe - misvormd en getracht die vervalsing te verhullen, te rechtvaardigen door er een vorm aan te geven die sprekend op fictie lijkt. Het resultaat is een produkt dat literair vals is. Fictie kan gecombineerd worden met feiten uit de werkelijkheid, maar deze techniek is niet zomaar omkeerbaar. Feitelijk proza, de biografie bij voorbeeld, kent een lage grens tot waar fictie/ fantasie/ interpretatie toelaatbaar zijn. Mailer heeft al langer moeilijkheden met die grens. Zijn corpulente misdaadverslag Executioner's Song hinkte ook al op die irritante tweeslachtigheid die duidelijk het resultaat is van de weigering om verantwoord voor literaire principes te kiezen.

Uitdaging

In het voorwoord bij Music fot Chameleons, zijn nieuwe bundel vol gedegen kortere stukken, denkt Truman Capote terug aan de jaren zestig, toen hij jarenlang materiaal verzamelde dat hij verwerkte tot zijn klassieke In Cold Blood, een boek dat hij een ‘nonfiction novel’ doopte. Over dat begrip is al heel wat geduellereerd, en dat is begrijpelijk, want het is ook een zeer radicale term. Zo goed als men zich af kan vragen of het mogelijk is een roman voor 100% op fictieve gegevens te baseren, zo kan men evengoed het tegenovergestelde betwijfelen.

Truman Capote

Toch vind ik Capotes uitgangspunt heel aanvaardbaar en begrijpelijk. De inhoud van het werk komt voort uit de realiteit, zo waarheidsgetrouw als mogelijk is, de vorm is er een die wij herkennen als die van de roman. Norman Mailer, herinnert Capote zich, noemde dit uitgangspunt ‘een falen van de verbeelding’ waarmee hij bedoelde ‘dat een romancier over iets fictiefs moest schrijven in plaats van over iets werkelijks’. Capote: ‘Andere schrijvers realiseerden zich de waarde van mijn experiment en begonnen het handig voor eigen doeleinden te gebruiken - niemand zo handig als Norman Mailer, die heel wat geld heeft verdiend en heel wat prijzen heeft gewonnen met het schrijven van niet-fictieve romans (...) hoewel hij altijd voorzichtig genoeg geweest is ze nooit “niet-fictieve” romans te noemen.’ Dat namelijk is een keuze voor het feit als uitgangspunt, terwijl Monroe en misdadigers, blijkbaar, een te forse greep op Mailers verbeelding hebben.

Music for Chameleons bewijst niet alleen dat Capote wél bereid is de werkelijkheid te respecteren, maar ook dat hij in staat is die realiteit zo te beschrijven, dat het niet langer belangrijk is dat het hier om waar gebeurd materiaal gaat. Het grote misverstand omtrent niet-fictief proza is niet de kwestie vorm-inhoud maar het idee dat de werkelijkheid soms zo interessant is dat zij de kracht en de dimensies van een klassieke roman kan evenaren. Als dat zo is dan zou de romancier het werk grotendeels kunnen overlaten aan een bandrecorder en filmcamera. Mailer deinst daar niet voor terug. Maak bij voorbeeld zijn Executioner's Song los van het idee dat het allemaal echt gebeurd is, en er blijft nauwelijks iets van het boek over.

Voor Capote is die werkelijkheid een literaire uitdaging, een bron waaruit hij materiaal selecteert dat bewerkt moet worden en dat dan pas zijn schoonheid, zijn overtuiging, en vooral zijn betekenis krijgt. Niet de werkelijkheid telt, maar de inzichten die de lezer er dank zij de bewerkingen van de auteur in terug kan vinden.

Uit zijn voorwoord mogen we concluderen dat Capotes literaire afwezigheid gedurende het grootste deel van de jaren zeventig veroorzaakt werd door een panische twijfel aan zijn vermogens om die bewerkingen uit te voeren en zo die inzichten onder het bereik van de lezer te brengen. Chameleons bewijst dat dat vermogen nu sterker is dan ooit tevoren.

Literair ministerie

‘Handcarved Coffins’, het langste stuk uit de bundel, is een veelzijdige illustratie van Capotes streven: het gebruik van diverse technieken en vormen om inzichten zo effectief mogelijk over te brengen. Het handelt over een kleine Amerikaanse dorpsgemeenschap die geterroriseerd wordt door een moordenaar, die ieder slachtoffer een met de hand gesneden doodskistje stuurt alvorens hij toeslaat. Jake, een kennis van Capote, is de speurder die deze moordenaar probeert te ontmaskeren. Het verhaal bereikt zijn hoogtepunt in misdaadspanning als de verloofde van Jake een doodskistje bezorgd krijgt.

‘Coffins’ is meer dan een curieus en gruwelijk waar gebeurd misdaadverhaal. Soms lijkt de sfeer op zo'n negentiende-eeuws mysterie waarin rond de open haard op hoog niveau wordt nagedacht. Regelmatig krijgt het de vorm van een jeugdherinnering. Het wordt afgewisseld met korte reisimpressies en dagboekpassages. Het vinden van de dader wordt ondergeschikt aan het verhaal over de vriendschap tussen Jake en de schrijver, en later aan Capotes reacties op het vraagstuk omtrent schuld en onschuld, dat venijnig gekoppeld wordt aan een vroege, traumatische ervaring met godsdienstigheid.

Een verdienste die karakteristiek is voor alle stukken, is de oprechte aandacht (sympatie én antipathie) van de schrijver voor de mensen met wie hij te maken krijgt. Het titelverhaal is een portret van een merkwaardige vrouw die op Martinique Mozart speelt voor kameleons, op subtiele wijze gecombineerd met een herinnering aan een vroege vriend, de componist Marc Blitzstein, die op dat eiland vermoord werd. ‘Hidden Gardens’ gaat over een ontmoeting met een barkeepster uit New Orleans, Capotes geboortestad. ‘Hello Stranger’ bevat een ontmoeting met een jeugdvriend die door zijn vrouw verdacht wordt van pedofilie. Alle ontmoetingen die Capote beschrijft kenmerken zich door een zekere mate van toeval en meestal door bijzondere omstandigheden. Zijn werkster leert hij pas goed kennen als hij haar één dag vergezelt langs haar werkhuizen. En Marilyn Monroe ontmoeten we wel zeer on-Maileriaans als ze met Capote een begrafenis bezoekt.

Brengen we de stukken onder één noemer, dan moet dat de ‘oefening in communicatie’ zijn: ieder portret wordt aangevuld met een zelfportret. Dank zij Capotes zorgvuldige bewerkingen van het biografisch en autobiografisch materiaal wordt ieder dubbelportret ook een spiegel voor de lezer.

Mocht Norman Mailer nog eens in hoger beroep gaan tegen de uitspraak van het literair-kritisch hof - ‘een slecht auteur’ - dan zou Capote opgeroepen moeten worden als technisch getuige. Voor het Openbaar Literair Ministerie, wel te verstaan.