Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 37]

Op zoek naar de ‘gestadige blijdschap’
Helen Knoppers nieuwe roman over een ontwikkelingsgang

Zonder schutkleur door Helen Knopper Uitgever: Loeb, 248 p., f 29,50

Eddy Mielen

Het mag een cliché zijn van het zuiverste water, maar iedere schrijver is op zoek. Het boek vormt het verslag van die tocht, het resultaat van spoorzoeken, analyseren en in kaart brengen. Wat is er gebeurd en hoe en waarom? Subjectivisten noemen sommigen die schrijvers - alsof schrijven ooit een daad van objectiviteit zou kunnen zijn; een schrijver die daarop uit is, kan zich beter bij een bureau voor statistiek gaan melden.

Zonder schutkleur, de nieuwe roman van Helen Knopper, heeft in dit verband een toepasselijk motto meegekregen van Emily Dickinson: ‘Truth is such a rare thing,/it is delightful to tell it’. De waarheid dus, natuurlijk, maar dan wel door een schrijver omgevormd tot een eigen werkelijkheid. Het boek bestaat uit twee delen: 1958 Dolce Italia’ en ‘1971 De comeback’. Een op het moment van schrijven ruim veertigjarige vrouw kijkt (tijdens een vakantie op Sicilië) terug op de jaren de achter haar liggen. Grofweg vanaf de tijd dat ze veertien was tot dan toe. De jaartallen '58 en '71 vormen markante punten in haar verleden. Het eerste was een piekjaar van het geluk waarvan de glans echter al ras verdween en de curve gestaag bergafwaarts ging, totdat ze in een crisis raakte, waaruit ze in '71 ‘verrees’. Dit tijdsverloop is heel grof aangehouden, want de belangrijkste stadia en gebeurtenissen worden al herinnerd achronologisch verteld. De voorgeschiedenis wordt bij stukje en beetjes gedoseerd, tot het ogenblik dat de nieuwsgierig geworden lezer het gebeuren in z'n geheel kan reconstrueren. Dat verleent het boek enerzijds kracht en spanning, anderzijds maakt het de lectuur soms ook verwarrend.

Spinoza

Te meer daar de schrijfster werkt met korte, afgeronde alinea's, zodat er voortdurend wordt gesprongen in tijd en plaats. Het is ook niet gering wat Geert tijdens die periode van de afgelopen dertig jaar heeft meegemaakt. De scheiding van haar ouders, verhuizingen naar Amsterdam en Den Haag, de kunstacademie, een weinig bevredigende verhouding met een beeldhouwer en de ontmoeting met de Italiaan Alberto met wie ze kort daarna afreist naar diens ouderlijk huis in Bologna. Ondanks alle fleurigheid daar verbleekt de liefde snel en Geert keert ontgoocheld terug. Ze neemt de trein naar Amsterdam en: ‘Almaar dacht ze hetzelfde. Aan één stuk door. Het was alsof ze de zinnetjes steeds in zich zelf herhaalde, maar toch niet uitsprak, daarvoor waren ze gewoon te vlokkig. Maar het was onafwendbaar dat ze iemand anders ging worden. Ze wist echter niet wie. En of ze wel wou. Dus: het was onafwendbaar dat ze iemand anders ging worden. Maar ze wist niet wie. En of ze wel wou.’ Einde eerste deel.

De jaren daarna raakt ze behoorlijk uit haar evenwicht en verliest ze de controle over zich zelf en haar omgeving. Een korte maar hevige verhouding met een imposante neger (De zwarte man) eindigt eveneens bruut en teleurstellend waarna enkele jaren psychiatrische hulp volgen. Heel kalmpjes krabbelt Geert weer overeind en vooral door het schrijven van een boek over haar ervaringen bloeit ze weer langzaam op. In 1971 belandt ze in het overigens weinig vrolijk stemmende milieu van de subcultuur met joints en weet-je-wel's, zij het dat met een enkeling een meer solide vriendschap mogelijk blijkt. Maar de ‘gestadige blijdschap’ van Spinoza, die de ziel geheel vervult, bereikt ze niet, dat volmaakte kun je niet bij voortdureing bezitten, ondervindt Geert. De manier waarop anderen dat realiseren, is de hare niet. Ze blijft met haar gevoel alleen staan.

Mechanisme

Anders dan je zou verwachten wordt het verhaal niet door een ik-figuur verteld, maar staat het in de derde persoon, een boek óver Geert dus en niet ván haar. Ik vermeld dit zo nadrukkelijk, omdat je na afloop wel het gevoel hebt dat er een ‘ik’ aan het woord was (eenzelfde effect als in De avonden) die een compleet relaas afstak en wiens gevoelswereld je hebt leren kennen. Dat vertellen in de zij-vorm is waarschijnlijk gehanteerd om het gebeuren afstandelijker te benaderen, het de schijn van objectiviteit mee te geven. Dat mechanisme werkt hier maar ten dele, omdat het er veel op lijkt dat Helen Knopper niet heeft kunnen kiezen tussen een toeschouwende en een inlevende rol. Ondanks de open vertelwijze gaat de zelfanalyse schuil. En dat terwijl het in dit boek juist gaat om het achterhalen van de hoe's en waaroms van het emotionele leven van de hoofdpersoon. Dat haar gedachtenwereld niet geheel wordt blootgelegd, zorgt er tevens voor dat er een zwart-wit tekening ontstaat.

Helen Knopper, foto Bert Nienhuis

Terloops

Geerts conclusie luidt dan ook: ‘Het waren steeds de anderen die ongewenste veranderingen in je leven aanbrachten. En dat wou ze voorkómen. Wat kon veranderen, was niet essentieel.’ De broodnodige reflectie op dit soort uitspraken ontbreekt pijnlijk in deze roman. De buitenwacht die verantwoordelijk is voor dat ‘veranderen’ deugt op geen stukken na, maar nergens gaat de hoofdpersoon bij zich zelf te rade; zelfkritiek is haar vreemd. Hoe ethisch het ook klinkt: de consequentie is dat Geert geen romanpersonage wordt met wie je volledig kunt meevoelen, maar veeleer het type van een grillige, soms rancuneuze vrouw die zich maar niet thuis kan voelen in het leven en beseft dat de weg terug afgesneden is. Een aanhoudende oratio pro domo zonder getuigen à charge. Bij Helen Knopper draagt Geert meer dan eens de sporen van een heilige in een wereld vol zondaars.

Een ander bezwaar, wellicht van meer belang, is dat motieven en thema's als het bereiken van het ‘gestadige’ geluksgevoel en het verkiezen van het isolement, gemeten naar de omvang van het boek zo terloops worden aangestipt. De factor die alle gebeurtenissen had moeten verbinden, blijft nu te vaag. Ik geef toe dat Helen Knopper wel enkele indicaties geeft waaruit valt op te maken hoe Geert haar stabiliteit verloor en steeds weer dreigt te verliezen. Het vertrek van haar vader heeft z'n emotionele gevolgen gehad, het ontbrak haar thuis aan geborgenheid en ze is, toen ze veertien was, in verwachting geraakt van een jeugdvriendje en na de nodige commotie geaborteerd, wat haar op lichamelijk gebied terughoudend maakt. Maar erg duidelijk komt ook dit aspect er in het boek niet uit.

Al deze kritiek neemt niet weg dat er ook positieve kanten aan het boek zitten. Helen Knoppers stijl houdt je aandacht gevangen, al zijn haar zinnen mij hier en daar te kortademig; met alle sprongen in tijd en plaats worden de beelden dan erg vluchtig. Symboliek en beeldspraak als het millimeteren van het haar in de inrichting en frasen als: ‘Ze nam grote slokken uit het leven zoals het aan haar voorbijstroomde’, doen gewild aan, maar daar staan schitterend vertelde passages tegenover: de dodenkamer in Italië, de godsvruchtige tante Wiepje, de Utrechtse episode met de beeldhouwer, een mislukt uitstapje naar de Expo in Brussel, en in het algemeen een oog voor het rake detail. Helen Knopper is op die beste momenten een vakkundig schrijfster die met weinig middelen erg veel kan suggereren. Maar ondanks die kwaliteit gaat het ontraadselen van karakter, identiteit, relaties en emoties in dit boek toch aan woorden ten onder.