Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 35]

Het ergste deel van Siberië
Verhalen van Varlam Sjalamov

Kolyma Tales door Varlam Sjalamov Uitgever: Norton & Company, 222 p., f 36,-

Willem G. Weststeijn

Wat de naam Auschwitz bij ons oproept roept Kolymá op bij de Russen. Het is het ergste deel van de Russische ‘Goelag Archipel’, het ‘eilandenrijk’ van gevangenissen en strafkampen dat, vooral in de jaren 1930-55 ontelbare slachtoffers heeft geëist. In de kampen van Kolyma zijn naar schatting tussen de twee en drie miljoen mensen omgekomen. Precieze cijfers ontbreken, omdat de archieven nooit geopend zijn. De historicus Robert Conquest komt in zijn boek Kolyma: The Arctic Death Camps tot de gevolgtrekking dat het totaal aantal slachtoffers van Kolyma dichter bij de drie dan bij de twee miljoen ligt. Als uiterste minimum noemt hij twee miljoen.

Kolyma vormt het noordoostelijk gedeelte van Siberië en ligt voor een groot deel binnen de Poolcirkel. In dit enorm uitgestrekte gebied, ter grootte van Engeland, Frankrijk, Duitsland en Spanje samen, leefden, voordat er in het begin van de jaren dertig een heel netwerk van kampen werd opgebouwd, in totaal niet meer dan tienduizend mensen. Dit als gevolg van het buitengewoon barre klimaat. Kolyma ligt geheel open voor de ijskoude winden van de Noordpool, zodat temperaturen van veertig tot vijftig graden onder nul er geen uitzondering zijn. Het is echter rijk aan mineralen, vooral goud, zodat Stalin mogelijkheden zocht het te exploiteren. Waar kon hij zijn ‘vijanden’ nuttiger gebruiken dan in de goudmijnen van dit ontoegankelijke gebied?

Een van Stalins ‘vijanden’ die de hel van Kolyma heeft meegemaakt en er wonder boven wonder levend is uitgekomen is Varlam Sjalamov. Sjalamov heeft een groot deel van zijn leven in gevangenissen, kampen en verbanningsoorden doorgebracht. Hij is geboren in 1907 en werd voor de eerste keer gearresteerd in 1929, toen hij rechten studeerde aan de universiteit van Moskou. Hij zat vijf jaar uit, publiceerde na zijn terugkeer enige gedichten, maar werd bij de grote arrestatiegolf van 1937 opnieuw opgepakt en, zonder enige vorm van proces, wederom tot vijf jaar veroordeeld. In 1942 werd zijn termijn verlengd ‘tot het einde van de oorlog’. In 1943 werd er een nieuwe aanklacht tegen hem ingediend. Hij had de geëmigreerde schrijver Boenin een ‘klassiek schrijver van de Russische literatuur’ genoemd. Voldoende reden voor tien jaar werkkamp, wegens anti-Sovjetagitatie. Pas in 1954 kwam Sjalamov vrij, zevenenveertig jaar oud. Niet minder dan tweeëntwintig jaar had hij gevangen gezeten, waarvan zeventien in de oorden der verschrikking van Kolyma.

Varlam Sjalamov

De hel

Vergeleken met Kolyma waren de kampen waarin Solzjenitsyn zijn termijn heeft uitgezeten vakantiekolonies. Solzjenitsyn heeft zich dan ook vol eerbied over Sjalamov uitgelaten: ‘De kampervaring van Sjalamov was langer en bitterder dan die van mij en ik erken met respect dat hij en niet ik de bodem heeft bereikt van de verdierlijking en de wanhoop waar het hele kampbestaan ons naar toe trok.’ Solzjenitsyn heeft Sjalamov het medeauteurschap aangeboden van zijn uitgebreide verslag over de kampen De Goelag Archipel. Sjalamov heeft dit echter geweigerd. Hij beschreef zijn kampervaringen liever op zijn eigen manier, rustiger, bezonkener, subtieler dan de luidruchtig aanklagende Solzjenitsyn.

Waar Solzjenitsyn niet verder is gekomen dan ‘de eerste cirkel’, is Sjalamov afgedaald tot op de bodem van de hel. Wat hij daar heeft meegemaakt doet in gruwelijkheid niet onder voor wat er in de Duitse concentratiekampen is gebeurd. Extra schokkend is natuurlijk dat in Kolyma gevangenen en gevangenbewaarders elkaars landgenoten waren en dat de massamoord plaats vond ‘in het belang van de staat’.

Eén ding bezat Kolyma niet, wat de nazi's wel hadden: gaskamers. In het verhaal ‘Lend-Lease’ beschrijft Sjalamov hoe er tijdens de Tweede Wereldoorlog in het kader van de Amerikaanse hulp aan de Sovjetunie in het kamp een gloednieuwe bulldozer arriveert. De gevangenen waren enige tijd langs een grote omweg naar hun werk gebracht en de reden daarvan wordt nu duidelijk. Het eerste wat de bulldozer moet doen is een massagraf opruimen dat door erosie is bloot komen te liggen. ‘Een graf, een massagraf voor gevangenen, een stenen kuil, propvol met niet tot ontbinding gekomen lijken nog uit het jaar 1938 brokkelde geleidelijk af. De lijken gleden langs de berghelling naar beneden en openbaarden het geheim van Kolyma. In Kolyma worden de lichamen niet overgegeven aan aarde, maar aan steen. Steen bewaart en openbaart geheimen. Steen is betrouwbaarder dan aarde. De permafrost bewaart en openbaart geheimen. Al onze beminden die in Kolyma zijn omgekomen, alle gefusilleerden, doodgetrapten, door honger uitgeteerden, kunnen nog herkend worden, zelfs na tientallen jaren. In Kolyma waren geen gaskamers. De lijken wachten in steen, in de permafrost.’

Het is buitengewoon moeilijk de schrikwekkende kampervaringen te verwoorden tot literatuur: het beschrevene moet een authentieke indruk maken (de auteur kan niet zo maar gaan verzinnen), maar tegelijkertijd meer zijn dan een feitelijk verslag. De Poolse schrijver Tadeusz Borowski, die een aantal jaren in Auschwits heeft gezeten, heeft in zijn kampverhalen een ik-verteller geïntroduceerd die veel harder en egoïstischer was dan, volgens ooggetuigen, de schrijver in werkelijkheid is geweest. Dit maakt zijn werk buitengewoon schokkend (zie de bundel Hierheen naar de gaskamers, dames en heren, De Arbeiderspers). Sjalamov volgt een andere methode. Bij hem is de persoonlijke verteller geheel naar de achtergrond verdrongen. Zijn verhalen zijn korte schetsen, meestal over één persoon of over één gebeurtenis. Psychologische analyse ontbreekt. Sjalamov vertelt zonder enig pathos, zonder beschuldigingen. Zijn proza is onderkoeld, tot het uiterste geserreerd. Veel van zijn verhalen beslaan niet meer dan twee tot drie pagina's, waarbij de eenvoudige titel (‘Brood’, ‘Regen’, ‘Juni’) nauwelijks enige indicatie geeft van de verschrikkingen die worden beschreven.

Ondergoed

In het verhaal ‘'s Nachts’ gaan twee gevangenen eropuit om een de vorige dag gestorven en begraven medegevangene van zijn ondergoed te beroven. Nadat ze het lijk van de kleding hebben ontdaan leggen ze het terug in het graf. ‘Het blauwe licht van de opkomende maan viel op de rotsen en op het dunne bos van de taiga, waarbij ieder uitsteeksel, iedere boom op een bijzondere manier naar voren kwam, anders dan overdag. Alles leek echt, maar niet zo als overdag. Het was als het ware het tweede, nachtelijke gezicht van de wereld. Het ondergoed van de dode was warmgeworden onder Glebovs jasje en scheen niet langer vreemd.

“En nu wat te roken,” zei Glebov dromerig. “Morgen kun je roken.” Bagretsov glimlachte. Morgen zouden ze het ondergoed verkopen, ruilen voor brood, misschien zelfs een beetje tabak krijgen...’

De geciteerde passage met zijn lapidaire slotzin en suggestieve natuurbeschrijving is karakteristiek voor Sjalamov. De Amerikaanse vertaler van Kolyma Tales vergelijkt Sjalamov met Tsjechov. In zijn objectieve, passieloze beschrijving van personen, verbonden met functionele natuurevocaties doet Sjalamov echter eerder denken aan Boenin. Net als Boenin bezit hij het vermogen in kort bestek en met schijnbaar eenvoudige middelen een intrigerende, veelzijdige wereld op te roepen. Net als Boenin eist hij nauwkeurige le-

[p. 36]

zers, die gevoelig zijn voor elk detail, elke betekenisnuance.

Kolyma Tales bevat ongeveer een vierde gedeelte van Sjalamovs totale oeuvre, zoals dat in het westen bekend is. In 1978 verscheen in Londen een Russische editie van zijn werk, die alles bijeenbracht wat er tot die tijd zeer verspreid in allerlei Russische emigrantentijdschriften was verschenen. Een vrij late erkenning, want Sjalamov publiceert zijn verhalen al sedert het begin van de jaren zestig.

De Amerikaanse selectie is niet slecht, maar niet meer dan een mogelijkheid. Er valt gemakkelijk een bundel samen te stellen die geen van de verhalen die in Kolyma Tales zijn opgenomen dupliceert en toch dezelfde kwaliteit bezit.

Interessant voor de Nederlandse lezer is Sjalamovs verhaal ‘Lijkrede’, dat niet in de Amerikaanse bundel is opgenomen. Het vertelt in het kort de geschiedenis van een aantal mensen die in de kampen zijn omgekomen. Onder hen bevond zich ook een landgenoot. ‘Omgekomen is Frits David. Hij was een Nederlands communist, medewerker van de Komintern en was beschuldigd van spionage. Hij had prachtig golvend haar, diepblauwe ogen en een kinderlijke trek om zijn mond. Russisch kende hij nauwelijks. (...) Frits David was de eerste uit onze groep die een pakje ontving. Dit pakje werd hem gestuurd door zijn vrouw, uit Moskou. In het pakje bevond zich een fluwelen kostuum, een nachthemd en een grote foto van een mooie vrouw. In dit fluwelen kostuum zat hij op zijn hurken naast me.

“Ik heb honger,” zei hij glimlachend en rood wordend. “Ik heb ontzettende honger. Breng me iets te eten.”

Frits David verloor zijn verstand en werd weggebracht. Het nachthemd en de foto werden meteen al de eerste nacht gestolen. Wanneer ik later over hem vertelde kon ik dat nooit goed begrijpen en was ik verontwaardigd. Waarom, wie heeft nu de foto van een ander nodig?

“Ook u weet niet alles,” zei op een keer een schrandere gespreksgenoot. “Die foto is gestolen door criminelen en is, zoals de criminelen zeggen “voor een seance. Voor onanie, naïeve vriend...”’

Sjalamovs verhalen laten zien op welk een afschuwelijke manier er in de tijd van Stalin met individuen en met menselijk leven is omgesprongen. Nog steeds zijn er mensen die de dood van iemand als Frits David, de dood van Mandelstam, Pilnjak en ontelbare anderen als ‘historische noodzaak’ beschouwen, onvermijdelijke offers op de weg naar de heilstaat. Met zijn kalme, objectieve, ingetogen verhalen over zinloos toegebracht leed levert Sjalamov indirect een warm pleidooi voor de erkenning van de menselijke waardigheid en individualiteit. Deze zijn waardevoller dan absolute staatsmacht of welke ideologie dan ook.