Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 29]

‘Du Perron was er helemaal niet op uit om zijn eigen tegenstrijdigheden tot een logische eenheid terug te brengen’
Een gesprek met de vertaler van ‘Het land van herkomst’

‘Het land van herkomst’ van E. du Perron, de lijvige roman waarin onder andere de jaren dertig in Parijs gestalte krijgen en waarin André Malraux figureert als Heverlé, heeft tot eind vorig jaar op zijn Franse vertaling moeten wachten (Le pays d'origine, Gallimard). De vertaler, Philippe Noble, kreeg voor zijn werk de Nijhoff-prijs. In het boekennummer van 31 januari j.l. besprak Ieme van der Poel de vertaling. Hieronder heeft zij een gesprek met Philippe Noble.

Ieme van der Poel

Philippe Noble (geb. 1949) doceert Nederlands aan de Sorbonne in Parijs. Hij maakte een Franse vertaling van Het land van herkomst van Du Perron (uitgever Gallimard) en zag dit werk zeer onlangs bekroond met de Nijhoff-prijs. De promptheid, waarmee zijn vertaalbaarheid werd beloond, verbaasde hem nogal. ‘Ik dacht dat ik pas voor een prijs in aanmerking zou komen, wanneer ik zeg maar, alle romans van Vestdijk zou hebben vertaald.’

Kortgeleden hield Philippe Noble in verschillende plaatsen in ons land een lezing, met als titel ‘Eddy du Perron en zijn Franse vrienden’. Het feit, dat de redenaar vloeiend Nederlands spreekt, roept bij de zaal de nodige vragen op. ‘Bent u Belg?’ wil een dame weten. Philippe Noble antwoordt ontkennend, maar het geroezemoes houdt aan. Een Fransman, die uit pure belangstelling onze taal heeft leren spreken (om dezelfde reden, waarom zovele Nederlanders zich in de Franse taal bekwamen), blijkt iets onbestaanbaars, waardoor het traditionele beeld van de ‘chauvinistische’ Fransman en de Nederlander ‘die zijn talen spreekt’, ineens op losse schroeven komt te staan.

Philippe Noble verklaart zijn belangstelling voor Du Perron in de eerste plaats uit persoonlijke motieven. ‘Du Perron was éen van de eerste Nederlandse schrijvers die ik las. In zoverre kun je van een toeval spreken. Maar de tijd die Du Perron in Het land van herkomst beschrijft, het politieke klimaat van de jaren dertig, heeft mij van jongs af aan gefascineerd. Bij mij thuis werd er veel over die periode gesproken. De meeste van mijn familieleden, mijn grootvader bij voorbeeld, hielden er extreem rechtse denkbeelden op na, sympathiseerden met bewegingen als l'Action Française en Croix de Feu.

Philippe Noble

Later begon ik de weekbladen uit die periode te verzamelen, zoals l'Illustration. Hierin verschenen regelmatig artikelen over bij voorbeeld, de Tsjechische democraten Masaryk en Beneś, totdat zij in 1938, na het akkoord van München, van de ene dag op de andere van het politieke toneel verdwijnen.’

Maar het Indische aspect van Het land van herkomst was jou als Fransman toch volkomen vreemd?

‘Ja natuurlijk. Het was een geheel nieuwe wereld voor mij. De Indisch-Nederlandse literatuur spreekt mij persoonlijk erg aan. Ik houd veel van de boeken van Daum. Het aardige is dat in de kritieken die in Frankrijk naar aanleiding van mijn vertaling verschenen (Hubert Juin in Le Monde, bij voorbeeld) juist de Indische hoofdstukken, de meeste aandacht kregen.’

In de lezing legde je er nogal de nadruk op, dat Du Perrons liefde voor de literatuur voornamelijk uit zijn eerste Parijse periode aan het begin van de jaren twintig dateert, dat hij min of meer door de Franse traditie werd gevormd.

‘Dat is in Het land van herkomst duidelijk waarneembaar. Du Perron schrijft over onderwerpen die een Fransman bekend zijn, in tegenstelling tot Vestdijk, die ik, mét alle waardering, als een typisch Nederlandse schrijver beschouw. De affiniteit met de Franse literatuur komt vooral tot uiting in de thema's, niet in zijn stijl. De dicussie over liefde en trouw, die in Het land van herkomst zo'n belangrijke rol speelt, is heel typerend voor de Franse roman in de jaren dertig.’

Een ander kenmerk van de Franse literatuur uit de periode tussen de beide wereldoorlogen was een zekere neiging tot experimenteren, een - heel voorzichtig - zoeken naar een ‘nouveau roman’. In de inleiding betitel je Het land van herkomst als ‘roman discontinu’ (‘onsamenhangend’, in tegenstelling tot de logische, dat wil zeggen strikt chronologisch opgebouwde, traditionele roman). Toch heb ik niet de indruk, dat Du Perron zich zozeer voor romantechnische problemen interesseerde.

‘Nee. Er is een duidelijk verschil tussen Du Perron en Gide bij voor-

[p. 30]

beeld, die met Les faux-monnayeurs (1925) heel expliciet een antiroman wilde schrijven. Gide laat niets na om het verhaal dat hij vertelt, zo ongeloofwaardig mogelijk te laten lijken en maakt zijn lezers deelgenoot van alle twijfels en onzekerheden, waarmee hij als schrijver te kampen heeft. Du Perron was in eerste instantie niet zo enthousiast over Les faux-monnayeurs, maar gaandeweg kreeg hij er meer waardering voor. De wijze, waarop Du Perron in Het land van herkomst de spanning tussen verteltijd en vertelde tijd uitbuit, heeft wel iets experimenteels, vind ik, maar ik denk, dat hij het van Gide had geleerd. Het lag trouwens niet in de aard van Du Perron om zo iets als een theorie te ontwikkelen. Ook als criticus ging hij uitsluitend af op zijn indrukken, hij hield er geen bepaalde systematiek op na. Juist deze persoonlijke toon, maakt de Cahiers van een lezer zo'n aantrekkelijke bundel. Het is éen van de boeken van Du Perron die ik het liefste lees.’

Aantekeningen

Du Perron voorzag Het land van herkomst (het zogenaamde Greshoff-exemplaar) van een groot aantal verklarende noten. Jij vergelijkt deze aantekeningen met het ‘Journal des faux-monnayeurs’, een soort schrijversdagboek, waarmee Gide zijn lezers en zich zelf enig inzicht probeerde te verschaffeen in het creatieve proces. Betekent dit, dat je de autobiografische waarde van Du Perrons noten, van ondergeschikt belang acht?

‘Ja, als sleutel is dit notenapparaat nogal teleurstellend, het voegt weinig toe aan onze kennis over Du Perrons persoonlijk leven. Neem bij voorbeeld de figuur van Trude, één van Ducroo's jeugdliefdes. In een noot geeft Du Perron nog wat extra informatie over deze affaire, maar hij onthult nergens, wie de dame in kwestie in werkelijkheid was. Soms noteert Du Perron herinneringen, die hem pas later in het geheugen zijn gekomen. Ervaringen, waarvan hij zich slechts áchteraf realiseerde, dat zij hem tot een bepaalde passage hebben geïnspireerd. Ik heb deze aantekeningen soms geraadpleegd om een bepaald vertaalprobleem op te lossen, om meer inzicht te krijgen in duistere passages.’

Duistere passages?

‘Ja, de relatie tussen inlanders en blanken bij voorbeeld, de misverstanden die Du Perron beschrijft. Maar wanneer je de noten ernaast legt, geeft Du Perron eigenlijk zelden een verklaring voor iemands gedrag. Soms maakt hij melding van een vergelijkbare situatie, maar daar blijft het bij. De lezer moet zelf zijn conclusies maar trekken.’

De psychologie vormt naar mijn gevoel de zwakke schakel van Het land van herkomst. Ducroo's verhouding tot zijn vader bij voorbeeld, zijn relaties met vrouwen, er blijft soms wel heel veel te raden over.

‘Clara Malraux zegt in haar herinneringen over Du Perron: “Hij was er helemaal niet op uit om zijn eigen tegenstrijdigheden tot een logische eenheid terug te brengen. Aan het schrijven verleende hij min of meer het recht om tegenstrijdig te blijven.” Hij probeert een zo volledig mogelijk beeld van zijn karakter te geven, maar het blijft bij een beeld, een houding van “zo ben ik nu eenmaal”, zonder dat hij tot een diepgaande analyse komt. Persoonlijk is juist die “onlogische” kant van Du Perron mij heel sympathiek, maar ik kan mij voorstellen, dat de controverse tussen intentie en uitwerking van Het land van herkomst anderen juist irriteert. Net als Stendhal probeerde hij door middel van het schrijven meer inzicht te krijgen in zijn eigen persoonlijkheid, maar in zijn zelfanalyse komt hij niet zover als je zou denken.’

Het is mij opgevallen, dat er over het algemeen weinig aandacht wordt besteed aan de humor, die in Het land van herkomst onmiskenbaar aanwezig is.

‘Er is in ieder geval dikwijls sprake van lichte ironie. De humor beperkt zich, opmerkelijk genoeg tot de Indische passages en Crouhy - het gekkenhuis, zoals Du Perron het noemt. Er is een duidelijk verschil van toon binnen het boek, de Parijse passages zijn veel ernstiger. Hermans heeft Ducroo een “jankepot” genoemd. Daar ben ik het niet mee eens, al moet ik zeggen, dat de passages, waarin Ducroo tegen de “notarissen” fulmineert, als de zwakste kant van het boek beschouw. Deze tirades tegen de brave burgers met hun kleinzielige moraal en hun hartstocht voor geld verdienen, maken een ouderwetse, negentiende-eeuwse indruk en balanceren soms op de rand van het larmoyante, van louter zelfbeklag.’

Communisme

Na afloop van je lezing in het Maison Descartes ontspon er zich een heftige discussie over de kwestie of men Het land van herkomst als roman of als autobiografie moet beschouwen. Ik heb het gevoel, dat dit een typisch Nederlandse preoccupatie is. Wanneer Stendhal in Henry Brulard zijn vriend Di Fiori ten tonele voert, is er toch niemand die zich druk maakt over het feit, of en in hoeverre Stendhals portret ‘klopt’ met de werkelijkheid?

‘Ik denk, dat dit zoeken naar sleutels in Het land van herkomst, alles te maken heeft met de betrekkelijke actualiteit van het boek. Wanneer deze generatie lezers uitsterft, zal de aanpak veranderen. Voor mij, als Fransman, speelt het autobiografische aspect niet direct een rol. Zonder de verwijzingen naar de werkelijkheid zou ik het boek waarschijnlijk niet minder waarderen.’

In de lezing ging je uitvoerig in op de vriendschap tussen Du Perron en Malraux. De verwijdering, die er tussen de twee vrienden ontstond, berustte volgens jou vooral op politieke motieven.

‘Du Perron nam het Malraux kwalijk dat deze tenslotte ondubbelzinnig voor het communisme koos. Naar mijn gevoel oordeelde hij daarmee te streng over Malraux. De politieke situatie in Frankrijk verscherpte zich omstreeks 1934 zodanig, dat vooraanstaande intellectuelen zoals Gide en Malraux, zich min of meer gedwongen zagen om openlijk voor links of rechts te kiezen. Zo kon het gebeuren, dat Gide en Herbart op een gegeven moment voor “marxist” werden uitgekreten, wat natuurlijk absurd was. Zeker, het is waar, dat Malraux de Franse communistische partij, die een min of meer stalinistische koers voer, naar buiten toe verdedigde (in de roman l'Espoir bij voorbeeld, die hij in 1937 publiceerde), maar ik twijfel eraan, of hij in die tijd wel werkelijk in hart en nieren communist was. Ik denk, dat er al tijdens de Spaanse Burgeroorlog een soort kentering optrad, maar dat hij zijn twijfels, om politieke redenen, angstvallig vóór zich hield. In dit verband wil ik erop wijzen, dat Malraux pas betrekkelijk laat, in 1943, tot het verzet toetrad. De Franse intellectuelen zagen zich, vaak tegen wil en dank, gedwongen tot een politieke keuze. Dat verklaart die wonderlijke mobiliteit van sommige figuren, zoals Doriot, een gewipte communist, die zich tot een fervent nazi ontwikkelde. Of Gide, die dan wel geen nazi was, maar ook niet duidelijk anti-Duits.’

In het verleden heeft er steeds, in meer of mindere mate, een soort eenrichtingsverkeer (Franse schrijvers lazen en lezen nu eenmaal zelden Nederlands) tussen de Nederlandse en de Franse literatuur bestaan. Dat gold heel sterk voor de generatie van Du Perron, maar ook bij voorbeeld voor de negentiende-eeuwse naturalisten.

‘Die band bestaat niet meer. Na 1955 houdt het op. De nouveau roman heeft in Nederland eigenlijk geen invloed gehad. Niet dat ik dat persoonlijk zo'n gemis vind, maar het is wel typerend voor de verhoudingen. In België bestaat die invloed nog wel. De verwondering van Claus vertoont wel degelijk nouveau roman-achtige trekken.’

Nederlandse literatuur

Is de studie Nederlands voor een Fransman niet wat mager? Een vergelijking tussen de Franse en de Nederlandse literatuur valt toch altijd in het nadeel van de laatste uit?

‘Laat ik voorop stellen dat mijn kennis van de Nederlandse literatuur zich hoofdzakelijk tot de twintigste eeuw beperkt. Maar een dergelijke vergelijking vind ik belachelijk. Het is, geloof ik, een typisch Nederlands trekje om op de eigen traditie en cultuur te kankeren. Dat afgeven op Nederland, dat is, wat ik in het werk van Ter Braak en Du Perron het minste kan waarderen. Bij Du Perron werd deze houding wel een beetje in de hand gewerkt door het francocentrisme van het Parijse milieu, waarin hij verkeerde. Voor zijn vrienden was Parijs de wereld, de rest (met uitzondering van een beetje Rusland, een beetje Amerika) bestond eenvoudig niet.

Het valt mij op dat de meer ontwikkelde Nederlanders vaak het liefste zouden vergeten dat ze deel uitmaken van de Nederlandse cultuur. Een dergelijke houding kan naar mijn gevoel nooit helemaal eerlijk zijn. Deze kwestie brengt ons natuurlijk op het geruchtmakende artikel, dat Kousbroek twee jaar geleden in Le Monde publiceerde. Ik waardeer Kousbroek zeer, maar hij was behoorlijk mis in zijn vergelijking. Hij geeft een perfecte beschrijving van de situatie in Frankrijk, zoals die dertig jaar geleden was! Mensen vragen mij weleens: “Geeft u Nederlands? Bestaat er eigenlijk wel een Nederlandse literatuur?” Die vraag vormt voor mij het bewijs dat ze een beetje dom zijn.’

Toch heb ik de indruk, dat voor de Franse uitgevers de Nederlandse literatuur inderdaad nauwelijks bestaat.

‘Dat is waar. De uitgevers zijn niet snel geneigd om een Nederlandse auteur uit te geven. Wat dat betreft heeft een Engelse of Amerikaanse schrijver het veel gemakkelijker. En de Latijns-Amerikaanse schrijvers natuurlijk, maar die wonen ook vaak in Parijs. Ik denk dat de actualiteit hierbij een grote rol speelt. De Zuidafrikanen, zoals Breyten Breytenbach en André Brink, zijn wél bekend bij het Franse publiek, worden vertaald en... veel gelezen.’