Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 26]

De terugkeer van de Private Eye
De spanning van Hammett, Chandler, McDonald, Greenleaf, Crumley, Hughes en Cain

Dodelijke vergissing door Stephen Greenleaf Vertaling: G.A.G. van der Broek Uitgever: De Arbeiderspers, 312 p., f 22,50
De laatste echte kus door James Crumley Vertaling: G.A.G. van der Broek Uitgever: De Arbeiderspers, 324 p., f 21,50
Carnaval in Santa Fe door Dorothy B. Hughes Vertaling: P.H. Ottenhof Uitgever: De Arbeiderspers, 260 p., f 19,50
Serenade door James M. Cain Vertaling: Erik Lankester Uitgever: Peter Loeb,

R. Ferdinandusse

In Nederland zijn we altijd nog bezig te ontdekken dat politici gewoon ordinaire beroepsuitoefenaars zijn, beïnvloedbaar en als 't moet corrupt; dat politiemannen net zo hard meedoen aan de wetten van de jungle als de wilden, en dat ook het verderf onder notarissen, ambtenaren, leerkrachen en casinohouders diep is doorgevreten. In Amerika, en met name het Westen daarvan, was dat allang bekend: net als de cowboy en de ganster is de misdaad, de corruptie, het recht van de sterkste daar een cultureel gegeven. Er is een filmindustrie door ontstaan, het is vastgelegd in songs en boeken, en sinds kort blaast het ook elke avond via de televisie in menig huiskamer over de gehele wereld zijn nummer mee.

Hoog genoteerd in die Amerikaanse westkust-cultuur staat de figuur van de privé-detective, de private eye. Dat is de eretitel, je komt ze ook tegen als shamus, of sleuth en in oudere werken als gumshoe. Private eyes bestaan nog steeds in Amerika, ze zijn nodig voor echtscheidingen, voor het in de gaten houden van concurrenten, voor bedrijfsspionage en in een redelijk groot aantal gevallen als bescherming tegen een corrupte politie: wie op valse gronden is aangeklaagd neemt een private eye in dienst om zijn eigen bewijzen te verzamelen.

Omslag-illustratie van James M. Cains Serenade
Voor de Vintage-pocket-uitgave van ‘Serenade’ maakte Robert L. Shaefer de omslagfoto.
Op de omslag van de Lobe-uitgave wordt deze foto ook gebruikt, overigens zonder vermelding daarvan.

Al in de jaren twintig bloeide de private eye in verhalen in de Amerikaanse misdaadtijdschriften (als Black Mask). Het was een reactie op Sherlock Holmes en die gigantische Europese opvatting dat misdaad een intellectueel spel was, gepleegd onder toezicht van de butler in een geisoleerd landhuis. Wij in Nederland hebben vooral kennis gemaakt met de beste produkten van de private eye-cultuur. Dashiel Hammetts Continental Op, gevolgd door zijn schepping Sam Spade in de Maltezer Valk. En de private eye is natuurlijk Raymond Chandlers Philip Marlowe. Het citaat is beroemd: ‘But down these mean streets a man must go who is not himself mean, who is neither tarnished nor afraid. The detective in this kind of story must be such a man. He is the hero, he is everything. He must be a complete man and a common man and yet an unusual man.’ Chandler maakte van de private eye dus een soort kruisridder, die door de treurige, platvloerse straten trok zonder zelf treurig en platvloers te zijn; een held, gewoon maar toch ongewoon. En dat heldhaftige kwam vooral tot uitdrukking in zijn karakter: onomkoopbaar, met een absoluut gevoel voor rechtvaardigheid en vooral met een uithoudingsvermogen dat elke corruptie te boven gaat. Na Chandler, na de Tweede Wereldoorlog eigenlijk, viel de mantel van bewaker van de zuivere private eye rond de schouders van Ross McDonald, en zijn schepping Lew Archer. En met het verdwijnen van de tijdschriften en de opkomst van de thriller leek alles te wijzen op een langzaam afsterven van de private eye.

Natuurlijk bleven er allerlei soorten privé-speurders bestaan (Travis McGee, van John McDonald), maar het duurde tot de beginjaren zeventig voor er een soort Raymond Chandler-opleving kwam. Vrijwel tegelijkertijd begonnen de Spenser-boeken van Robert Parker, de Jack LeVine-boeken van Andrew Bergman, de Albert Samson-serie van Michael Lewin, de Moses Winereeks van Roger L. Simon. Al die auteurs wezen, voor zover dat niet uit elke bladzij naar voren kwam, Chandler aan als de peetvader van hun werk. Maar ze bleven epigonen, die de private eye van Chandler verbonden met een eigen vondst. Bij Roger imon de linkse, joodse speurder, bij Bergman de nostalgie van de jaren veertig, en bij allemaal de zachtaardige, laconieke, wat cynische stijl.

Hersens op scherp

Die opstanding van de private eye heeft naarmate de tijden, ook in Californië bitterder werden, ook hardere varianten opgeleverd, met als hoogtepunt het debuut van Stephen Greenleaf. Deze auteur werkte een tijd in San Francisco als advocaat, en leerde op die manier speculatie, corruptie en andere praktijken aan den lijve. Hij haakte af om aan de universiteit in zijn geboorteplaats in de staat Iowa schrijven te gaan leren, en bij wijze van leerstuk schreef hij Grave Error. Een boek waarvoor hij met moeite een uitgever kon vinden, maar dat hem na verschijnen veel literaire roem opleverde. (The New Yorker: ‘Mr. Greenleaf is a real writer with a real talent.’)

Greenleaf slaagde erin Chandler van zich af te schudden: geen laconieke, humoristische hoofdpersoon, integendeel, zijn private eye is een ex-advocaat die weet hoe de wereld in elkaar zit, en die terechtkomt in een reeks intriges waarbij Chandler zijn vingers zou hebben afgelikt. Want de oude meester ledigde menige whiskyfles in het pijnlijk zoeken

[p. 27]

naar een sterke plot. Stephen Greenleaf, in Dodelijke Vergissing, heeft daar niet de minste moeite mee. Californië, waar volgens de wetten van het genre, iedereen onder andere namen kan onderduiken en schuldbewust verder leven, is een kolfje naar zijn hand. Het begint met het onderzoek naar een recent voorgevallen verdwijning van een soort Ralph Nader-achtige figuur en al gauw stapelen de doden zich op, terwijl Tanner, de ik, de private eye, onverstoorbaar op het doel dat hij zich heeft gesteld, afgaat. (Zijn tweede boek, Death Bed, is inmiddels in Amerika verschenen en heeft al een veel zwakkere plot.) Het is alsof Greenleaf, met deze Dodelijke Vergissing, op koele, maar efficiënte wijze nog eens de private eye de plaats heeft willen geven die hem toekomt: de hersens op scherp, het pistool gespannen en het bloed op de vloer. Voor liefhebbers een must. Even onbekend als Greenleaf is ongetwijfeld James Crumley. Na The Wrong Case, over een zeer drankzuchtige speurder, schreef hij The last good kiss (1978) dat nu als De Laatste Echte Kus in de serie Crime de la Crime verscheen. Crumley staat tot de hiervoor genoemde Greenleaf als een exuberante dichter tegenover een scherpzinnig advocaat. Crumley schiep ook een private eye, maar aan zijn naam (Sughrue) is al af te lezen dat hij het Westen van Amerika anders waardeert. Sughrue krijgt als opdracht een dichter op te sporen, Abraham Trehearne, die de wereld is ingetrokken om het eens flink op een zuipen te zetten, maar dan met alle plezier dat daaraan vastzit. Crumley heeft de private eye vastgeknoopt aan wat in de dagen van Chandler nog onbekend was: de zwervende schrijver. Samen met dichter Trehearne gaat hij op zoek naar een verdwenen meisje, en raakt verwikkeld in gevechten met gangsters, in plots rond pornografie en andere zaken. Een echt spannende, sluitende plot wordt het niet, omdat zijn aandacht vooral uitgaat naar zijn personen, hun drankgewoonten, liefdeleven, hun reactie op het na-Vietnamese Amerika. Maar net als bij Greenleaf is de imitatie van Chandler verdwenen, de private eye heeft een nieuwe, en bij wijlen fascinerende, gestalte gekregen.

Bezetenheid

Hetzelfde genre, de Westamerikaanse hardboiled detective, heeft nog een hele serie andere meesterwerkjes opgeleverd. Eén daarvan is Ride The Pink Horse, van Dorothy B. (voor Belle) Hughes. Ze werd geboren in 1904 en leeft nog steeds. Ze schreef in korte tijd (van 1940 tot 1952) elf thrillers en kreeg daarna faam als recensent (onder andere voor The Los Angeles Times) voor misdaadliteratuur. Voor die kritische arbeid kreeg ze een speciale Edgar van de Amerikaanse Mystery Writers.

Een paar jaar terug werd haar werk opnieuw ontdekt, en in serie als pocket heruitgegeven. Ride the Pink Horse (nu vertaald als Carnaval in Santa Fe, twintig jaar geleden verscheen het in ons land als Koude Voeten voor de Senator) gaat over een kleine gangster die zijn opdrachtgever, een senator, na reist, om geld op te eisen dat hem toekomt. Hij valt halsoverkop in het beroemde carnaval van Santa Fe, temidden van feestvierende Indianen, Mexicanen, Spanjaarden en Amerikanen. Het boek werd geschreven in 1946 en dat is merkbaar aan de actie, die nu wat traag aandoet. Maar het carnaval is schitterend beschreven, de plot is simpel, maar opgebouwd volgens alle Californische tradities.

Californië

Tot de Californische School van Chandler en Hammett rekent men ook de misdaadromans van James M. (voor Mallahan) Cain. In hoeverre dat terecht is, daar valt over te twisten, en zoals men al kan vermoeden, gebeurt dat nog heden ten dage. James Cain debuteerde, na een carrière als journalist, in 1934 met een kort, hevig boek dat hem een onsterfelijke naam opleverde tussen de auteurs van de misdaadliteratuur: The Postman Always Rings Twice. Een boek dat tweemaal in ons land is vertaald, eerst door de dichter J.C. Bloem, later door Else Hoog, en dat velen tot inspiratie diende: van Camus tot Vian. Op de keper beschouwd is het nauwelijks een misdaadroman in de geijkte betekenis van het genre: er is geen speurder, geen moord die uitgezocht moet worden, geen vingerafdrukken. Wat Cain aan het verhaal meegaf was een schitterende verteltrant, een stijl die verwantschap toonde met het hardboiled genre, en de setting, van Californië.

Zijn tweede boek (hij schreef er uiteindelijk achttien), uit 1937, heette Serenade, en het is net als The Postman een boek dat zijn eigen kring van bewonderaars telt. Vier jaar geleden werd het als Vintage-pocket opnieuw uitgebracht, en een maand geleden verscheen bij Peter Loeb een nieuwe Nederlandse vertaling, met op de omslag dezelfde intrigerende foto als op de Vintage-pocket. De vertaler, Erik Lankester, levert ook een persoonlijk nawoord, waarin hij vertelt hoe hij vroeger, in 1947, aan Serenade verslingerd raakte en tegen zijn schoolvriendjes riep: ‘Wat een stijl, wat een stijl.’ Niet ten onrechte, want daaraan ontleent het boek zijn kracht. Lankester stelt terecht dat James Cain altijd met de hardboiled schrijvers op één hoop is gegooid, maar dat ze maar weinig kenmerken gemeen hebben. Dat klopt: Chandler en Hammett probeerden hun personages wat vlees en bloed en karakter mee te geven, James Cain blies zijn personages op door enkele zaken als passie, lust, bezetenheid wat extra injecties te geven. Een biograaf van Cain schreef, inhakend op dat hardboiled genre, dat de auteur zijn bekendheid ontleende aan het feit dat hij zijn eieren wel twintig minuten liet koken. Dat is precies en exact gedefinieerd.

Serenade is het verhaal van een beroemde operazanger (ik kan daar slecht aan wennen, maar het was de tijd van Caruso) die zijn stem kwijtraakt, in Mexico een Indiaanse hoer ontmoet en met haar naar Amerika trekt. Onderweg vluchten ze voor een noodweer in een kerk en dat levert een aantal fascinerende hoofdstukken op, naast The Postman het beste dat Cain ooit schreef. Daarna vlakt het verhaal langzaam af, de Indiaanse doodt de manager van de zanger en ze vluchten opnieuw. Geen dubbele bodem, geen spannende plot, en nog minder dan de The Postman is het een boek dat in het misdaadgenre thuishoort. Maar Greenleaf en Crumley bewijzen dat de Californische School nog leeft, en Hughes en Cain dat hij nooit dood is geweest.