Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 25]

De schipbreuk van het ‘Bildungs’-ideaal
Christoph Meckel en Alfred Andersch over de macht van de vaders

Suchbild. Ueber meinen Vater door Christoph Meckel Uitgever: Claassen Verlag, 109 p. f 28,90
Der Vater eines Mörders door Alfred Andersch Uitgever: Diogenes, 140 p., f 27,50 Importeur: Nilson en Lamb

Gerda Meijerink

‘Schützt Humanismus denn vor gar nichts?’ vraagt Alfred Andersch zich in zijn nawoord bij Der Vater eines Mörders af. Het is dezelfde vraag die zich opdringt bij het lezen van de biografische schets die Christoph Meckel in Suchbild van zijn vader ontwierp. Beide boeken confronteren de lezer met vertegenwoordigers van een ooit door Wilhelm von Humboldt geformuleerd humanistisch Bildungs-ideaal dat honderd jaar na de dood van deze grote staatsman en filosoof jammerlijk schipbreuk leed in de vloedgolf van het nationaal-socialisme. Goethe noch de Grieken, de grammatica noch de goede omgangsvormen blijken het beest in de mens te hebben kunnen temmen. Op Andersch' vraag is in feite al miljoenen keren een antwoord gegeven.

Bij het lezen van Christoph Meckels Suchbild had ik het hele boek door de sensatie dat de tekst mij in de oren klonk, alsof ik zelf of een ander de tekst hardop las. Bovendien was ik mij steeds bovenmate bewust van het ritme van wat ik meende te horen. Het lezen veroorzaakte zó de ervaring waartoe normaal muziek uitnodigt of in enkele gevallen poëzie. Het werkt verslavend. Ik merk nu dat ik Suchbild op een willekeurige bladzijde kan openslaan en ogenblikkelijk gevangen raak in de klank en het ritme van de zinnen.

Zo iets is me niet vaak overkomen met het eigentijdse Duitse proza. Misschien is de verklaring voor de rijkdom van deze taal dat Christoph Meckel zich lange jaren vooral met lyriek heeft beziggehouden en vandaaruit klank en ritme meebrengt in zijn proza. Misschien is ook het thema waaraan hij zich in Suchbild waagt van dien aard, dat de uiterste beheersing van de vorm de voorwaarde schept waaronder met dat thema valt om te gaan: negen jaar na de dood van zijn vader leest Christoph Meckel diens oorlogsdagboeken en ontdekt een man die hij niet kende, die hij echter, om zelf verder te kunnen gaan, in stukjes en brokjes moet monteren in het reeds bestaande beeld. Het is een proces van afbraak en opbouw dat resulteert in het portret van de vader als een geschonden mens tegen de achtergrond van een geschonden tijd. Eberhard Meckel, de vader, geboren 1907, is een vertegenwoordiger van die groep van intellectuelen waarvan Egon Kogon in Der SS-Staat schrijft dat zij geen verhouding hadden tot de politiek anders dan als onderdanen. Hun rijk was dat van de geest, van het denken en het dichten. De autoriteit van de staat vormde een tegenwicht tegen het feit dat ze geen raad wisten met zich zelf en in het uniform zochten zij een houvast voor de diffuse vormen van hun ziel.

Goethe

Als Hitler aan de macht komt, walgt de dichter Meckel van het plebejische optreden van de man, maar tegenover het Derde Rijk weet hij slechts het rijk van de geest te stellen. In januari 1939 noteert hij in zijn dagboek: ‘We werden het erover eens dat het volk in wezen iets verachtelijks is omdat het immers, wat de geest betreft, massa blijft. Ik zie steeds meer in hoe heerlijk het is met Goethe te leven.’ En een paar maanden later: ‘Iedereen praat over de oorlog. Mij laat het onverschillig, ik bezit het ogenblik, over politiek wordt niet gesproken.’ Een burgerlijk-liberale estheet, wiens denken in twintig jaar niet verder is gekomen dan de Betrachtungen eines Unpolitischen van Thomas Mann uit 1918. Als soldaat en later als officier vervult hij in Polen en op Elba zonder aarzeling zijn schaamteloze plicht. Hij schrijft natuurlyriek, leest de klassieken. Hij leeft met de waarheid van een humanistisch ideaal dat slechts gebaseerd is op een grenzeloze overschatting van de waarde van het individu en niet ook op een gezonde scepsis ten aanzien van dat individu. Het is de verbluffende waarheid die Paul Celan in zijn Todesfuge uitdrukte: ‘Der Tod ist ein Meister aus Deutschland, sein Auge ist blau.’

Het is niet zo zeer de kracht van Suchbild dat het ons deze waarheid voor het eerst zou openbaren, de kracht van het boek is dat het ons dwingt opnieuw de schrik en de ontzetting daarover te ervaren en vooral: dat deze waarheid gedemonstreerd aan één enkel mens ook een smartelijke ervaring wordt. Christoph Meckel moest zijn vader een tweede dood laten sterven en het ritme van zijn zinnen is de omfloerste trom die dit sterven begeleidt.

Himmler

De in februari 1980 gestorven Alfred Andersch heeft in een vijftal geschiedenissen rond de figuur Franz Kien een autobiografie-in-de-derde-persoon willen schrijven. Der Vater eines Mörders is het zesde, postuum verschenen, Franz Kien-verhaal. Het is voorzien van een ‘Nachwort für Leser’ waarin Andersch rekenschap aflegt van de door hem verkozen verteltechniek en zijn problemen met het vormgeven aan het herinnerde verleden. Hij heeft, zegt hij, met Der Vater eines Mörders een open verhaal willen schrijven, dat de lezer niet naast zich neer kan leggen als een contract of een testament. Ik denk dat geen lezer dat zal doen. De vraag die dit verhaal opwerpt is te intrigerend dan dat je er zonder een poging tot antwoorden aan voorbij kan gaan. Hij luidt: zou Heinrich Himmler niet de grootste moordenaar van de geschiedenis zijn geworden als hij een andere vader had gehad? Of misschien een andere school?

Eén van de motto's die Andersch zijn geschiedenis heeft meegegeven luidt: ‘Bijna niemand schijnt in te zien dat de zonde die ieder uur weer ten aanzien van onze kinderen wordt begaan tot het wézen van de school behoort. Maar de staten zullen er nog eens voor gewroken worden dat ze hun scholen tot inrichtingen maken waarin de ziel van het kind systematisch wordt vermoord.’

In Der Vater eines Mörders vallen vader en school samen: de rector van het gymnasium dat Alfred Andersch in de jaren twintig bezocht was de vader van Heinrich Himmler, de latere rechterhand van Adolf Hitler als Reichsführer SS. Wat Andersch' verhaal-ik, Franz Kien, in één lesuur aan deze vader Himmler gedemonstreerd ziet, is in een notedop wat het instituut school door middel van het zogenaamde verborgen leerplan aan ideologisering tot stand brengt. Tijdens het lesuur Grieks leert Franz Kien niet alleen zijn tekortkomingen tegenover de grammatica inzien, hij leert vooral de onbegrensde mogelijkheden en het functioneren van macht kennen. Macht in de gestalte van een glad geschoren, goud bebrilde rector die onder het mom van de overdracht van kennis het gedrag van de ‘Herrenmensch’ als enig nastrevenswaardig model voorspeelt.

De doodse stilte, die valt als de ‘Rex’ van het Wittelsbacher Gymnasium onverwacht de klas binnenkomt om ‘zijn’ klas op vorderingen in het Grieks te toetsen, wordt in de loop van het martelende uur een aantal malen onderbroken door wat je de stem van het verzet zou kunnen noemen. Eénmaal is dat de stem van Konrad von Greiff, die zich op grond van zijn adeldom durft te permitteren lak te hebben aan de rector. Eénmaal is dat de stem van de leraar Grieks die zich als vakman weert tegen de ondeskundige grammaticale uitleg van zijn chef. Eénmaal is het Franz Kien, die het waagt mee te delen dat hij later schrijver wil worden, ondanks het feit dat hij voor het bord niet in staat blijkt de eenvoudigste vragen te beantwoorden. Alle drie de keren weet de rector de aanvallen genadeloos te pareren. Konrad von Greiff wordt van school verwijderd. De leraar wordt aansprakelijk gesteld voor het falen van Franz Kien. Franz Kien zal ook de school moeten verlaten, evenals zijn broer die een klas hoger zit.

De haat die de jongen tijdens het lesuur in zich voelt groeien tegen de oude Himmler, doet zijn sympathiegevoelens voor de jonge Himmler, die zich van zijn vader heeft afgekeerd, opbloeien. In het perspectief van de titel van het boek, Der Vater eines Mörders, die in een historische spanningsverhouding staat tot het beschreven lesuur in het jaar 1928, waarin niemand nog kon weten dat de jonge Himmler de grootste moordenaar van de geschiedenis zou worden, is die sympathie een tragisch gegeven. Het demonstreert de perfiditeit van een totalitair systeem dat tot diep in de ziel doordringt en daar nog de laatste positieve kracht perverteert. Het is een troost te weten dat Franz Kien dezelfde is als Alfred Andersch. Daardoor weten we dat althans één voormalige leerling van het Wittelsbacher Humanistische Gymnasium ontsnapt is aan de ideologie van de totale vernietiging.