Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 22]

Chinese vaders in Amerika
Het tweede boek van Maxine Hong Kingston

China Men door Maxine Hong Kingston Uitgever: Alfred A. Knopf, New York, 308 p., f 29,90

Nienke Begemann

Maxine Hong Kingstons eerste boek, The Woman Warrior (als De Krijgsheldin vorig jaar verschenen in de vertaling van Else Hoog), ging over haar zelf als Chinees-Amerikaanse, over haar verhouding met haar moeder, haar tantes, en over the mythische heldinnen uit de Chinese literatuur. Dit nieuwe boek, China Men, gaat over haar vader, haar ooms, haar grootvaders, die misschien niet eens familie van haar zijn, maar wel voorvaders en ‘founding fathers’, de mannen die generaties lang zwoegden om Amerika te veroveren als nieuw vaderland, ook voor hun kinderen en kleinkinderen.

De Chinese migratie naar de Verenigde Staten begon in de jaren 1840, de tijd van de Gold Rush. Amerika, maar vooral Californië, werd de magische Gouden Berg, waar de mannen naar toe trokken om goud te zoeken, werk te vinden, geld te verdienen voor hun gezinnen en hun ouders. De eerste generaties reisden op en neer naar China, onder meer omdat ze hun vrouwen niet mee mochten nemen. De geschiedenis van de wetgeving op de Aziatische immigratie in de VS is een droog, feitelijk hoofdstukje in dit boek - een paar pagina's jaartallen en wetten voor een van de donkerder bladzijden uit de Amerikaanse historie. De angst om uitgewezen te worden, de angst van machtelozen en rechtelozen voor een bureaucratisch monster dat op ieder moment, ook nog na tientallen jaren, redenen kan vinden om hun het hard bevochten eigen terrein te ontnemen, speelt als een zwarte draad door het hele boek heen. Zelfs de jongste broer, die in Vietnam vecht (of liever gezegd niet vecht, maar er wel is), voelt, als hij wordt toegelaten tot de opleiding voor de geheime dienst, hoofdzakelijk opluchting vanwege zijn familie, omdat ze ten slotte toch kennelijk veilige, echte Amerikanen zijn bevonden.

Kingston behandelt de geschiedenis van de Chinese immigratie en het winnen van het Amerikaanse burgerschap verder aan de hand van de persoonlijke lotgevallen van haar vader, haar ooms en grootvaders, voor zover ze die kan reconstrueren. Op zijn veertiende jaar deed haar gevreesde vader mee aan de laatste keizerlijke examens voor de Chinese ambtenarij die afgenomen zouden worden, en werd schoolmeester in een dorp. Hij trouwde, kreeg twee kinderen, en ruilde toen, onder invloed van teruggekeerde Gouden Berg-gangers en hun fantastische verhalen over het goud dat in de straten van San Francisco opgeraapt kon worden, de nachtmerrie van het onderwijs aan onmogelijke, barbaarse dorpsjongetjes in voor het avontuur van de tocht naar Amerika, beladen met alle echte en valse papieren die de familie inmiddels had vergaard. Na een reis waarover hij nooit sprak, misschien wel als verstekeling in een kist in het ruim van het schip, en een gevangenisachtig verblijf van maanden in een barak op Ellis eiland, begon hij met een paar vrienden een wasserij in New York. De mannen werkten dag en nacht, en sliepen op of onder de strijktafels, zoals zoveel andere immigranten in het land van hoop en glorie. Het verschil was alleen dat ze zonder vrouwen leefden. maar ze namen nieuwe Amerikaanse namen op, zoals Woodrow, Roosevelt en Ed (van Edison). Ze kochten Amerikaanse kleren, gingen 's zondags uit, lieten zich fotograferen ten behoeven van de vrouwen en moeders thuis. Als de vrouw van Ed, kennelijk Maxines moeder, over wil komen nadat haar twee kinderen zijn gestorven, wil Ed eerst dat ze van zijn verdiende geld een opleiding volgt aan een Westers instituut, want hij wil geen domme vrouw hebben in Amerika. Vier jaar later stuurt ze haar medische diploma op, en wonder boven wonder wordt ze in Amerika toegelaten.

Maxine Hong Kingston

De levens van grootvaders en overgrootvaders worden beschreven in de vorm van prachtig gecomponeerde korte verhalen. Eén grootvader werkte onder de duizenden vrouwloze Chinezen die dwars door de immense wildernis en door bergketens heen de eerste transcontinentale spoorweg aanlegden, en die een eerste stap op weg naar emancipatie bereikten door in staking te gaan, toen ze van de bazen in shifts van tien, in plaats van acht uur, met de hand tunnels moesten hakken voor zesendertig dollar in de maand. Ondanks uithongering en bedreiging met wapens hielden de Chinezen vol. Een andere grootvader ging, misleid door de beloften van koppelbazen, naar Hawaï om te werken in de suikerrietplantages, die bleken nog te moeten worden aangelegd in de jungle. Zieke Chinezen werden niet uitbetaald, opium was het enige soelaas. Als de Chinezen op vrije dagen niet zorgden op tijd met hun kar terug te rijden uit de stad, werden ze als misdadigers door de politie opgepakt.

Er gingen ook Chinezen naar Alaska, om daar goud te zoeken. Daar werden ze van tijd tot tijd ‘uitgedreven’ - op Indianenbootjes de zee opgestuurd. Maar ze kwamen over land terug, totdat ze een keer met zijn allen op een schip werden geladen zonder voedsel of water, zonder bemanning, en pas dagen later door een blanke kapitein van een ander schip werden gered. Het aantal doden in deze geschiedenissen wordt nergens vermeld.

Mythische verhalen

Er zijn ook verhalen bij over het permanente leven in Amerika, van ooms, oudooms, vaders en broers, minder gruwelijk, maar wel een blamage voor de vrijheid in de nieuwe wereld. Deze verhalen zijn vaak grimmig komisch, al worden ze overheerst door angst en door schuldgevoel, door nooit aflatende zorg om de familieleden in China, slachtoffers van revolutie op revolutie, van de oorlog met Japan, van communistische hervormingen en hersenspoeling, van terreur, moord en honger. De geesten van verhongerde grootmoeders bezoeken de zonen en kleinzonen over de oceaan heen, maken hen krankzinnig, en kunnen, zoals in het geval van de Gekke Oom, alleen tot rust worden gebracht als een zoon met hen terugreist naar China, en hen in haar graf met alle

[p. 23]

traditionele offers verzoent. De verdeelde loyaliteiten blijken heel anders te werken dan de FBI ook maar kan vermoeden.

De geschiedenissen worden afgewisseld met de mythische verhalen die ook in The Woman Warrior zo'n belangrijke rol spelen, maar helden komen er zelden in voor - behalve de dichter Ch'ü Yüan, een Chinese Homerus, die als minister in ongenade viel bij de Chou koning omdat hij diens oorlogen onrechtvaardig vond, en de rest van zijn leven als oncorrumpeerbare zwerver door het land trok. (Er is trouwens ook een held in de Chinese versie van Robinson Crusoe, die Kingston navertelt). De meeste van deze tussenspelen hebben te maken met dromen over onsterfelijkheid, over wonderbaarlijke, gevaarlijke liefdes, over terugkeer naar China, over wedergeboortes, tunnels dwars door de aarde heen, die uitkomen in China.

Het begin van China Men is ook zo'n verhaal. Het heet ‘On Discovery’, en gaat over een man die, op zoek naar de Gouden Berg, belandt in het land van de vrouwen, waar hij opgewekt denkt zijn ideale partner te vinden. In plaats daarvan wordt hij door de dienaressen van de koningin omgevormd tot een vrouw. Zijn oren worden doorboord, zijn voeten gebroken en gebonden, zijn haren uitgetrokken, zijn gezicht geblanket. 's Avonds moet hij de stinkende geborduurde zwachtels van zijn voeten wikkelen zodat het bloed weer kan stromen, wat ondraaglijk pijn doet, en ze uitwassen en te drogen hangen, wat hem beschaamt en geneert. Als de transformatie compleet is mag hij bedienen aan de tafel van de koningin - de mannelijke gasten kijken wellustig naar zijn wiegende heupen en zijn klompjes van voeten.

Aardsheid

Als ‘inleiding’ is dit een veelzeggende parabel. Een vrouw die naar het land van de mannen reist, die over de levens van zulke verre wezens wil schrijven, moet zich geweld aandoen, moet zich transformeren tot iets dat noch man noch vrouw is. Dat is een artistiek credo, maar ook een captatio benevolentiae aan de vader, de broers en de zonen. Of de transformatie ooit lukt, of er genoeg identificatie plaatsvindt, is tenslotte aan de ‘andere partij’ om te beoordelen. De stijl waarin de geschiedenissen van de China Men worden verteld is in ieder geval een indrukwekkend samengaan van concrete aardsheid, beeldende gedetailleerdheid, en de snelheid en hoge verdragende toon van de ware verteller. Geen ellende wordt uit de weg gegaan, maar er wordt ook geen vreugde onvermeld gelaten.

Langzaam wordt het duidelijk dat het schrijven over vader-mannenlevens pas echt mogelijk is geworden door het delen van de ervaring van de broers, aan wie dit boek in de eerste plaats is opgedragen. ‘De broer in Vietnam’, dat ik al eerder noemde, het langste en laatste verhaal in dit boek, is zowel een samenvatting van de situatie nu, als een omkering van en een variatie op het leven van de vader. Zelfs de geboorte en de jeugd van de vader blijken achteraf te zijn afgeleid van die van de zoon die het meeste op hem lijkt.

Ook de zoon wordt onderwijzer, een Remedial Teacher van bijna zwakzinnige blanke jongens, aan wie hij, net als zijn vader in het Chinese dorp, en met net zo weinig succes, iets van zijn eigen waarden probeert over te dragen. Hij gaat ten slotte naar Vietnam omdat hij geen verschil ziet tussen het profiteren van de Amerikaanse oorlogseconomie thuis, en het actief meedoen aan de oorlog, hoewel hij met zich zelf afspreekt geen mens te zullen doden - want de broer is ook een afspiegeling van de dichter Ch'ü Yüan, hij blijft onder alle omstandigheden pacifist en overleeft de oorlog inderdaad zonder te doden.

Hij schrijft dezelfde optimistische brieven aan zijn ouders die de vroegere Chinezen in Amerika naar hun achtergebleven vrouwen en ouders schreven, al is zijn taal minder verguld en bloemrijk. Maar zijn zuster krijgt de werkelijkheid te lezen, eindelijk op voet van gelijkheid met een man met dezelfde achtergrond, met dezelfde Amerikaanse opvoeding als zij zelf. Ze krijgt ook te horen over zijn zoektochten naar familieleden die nog in Hongkong moeten wonen, maar die hij ook na dagen niet kan vinden. Zelfs hun huisnummer bestaat niet meer.

De broer - en dus de schrijfster - blijkt geen andere Chinese familie meer te hebben dan de Amerikaanse. Er is iets afgebroken en er is iets gewonnen in Amerika, het land van de vrouwen (de toespeling op het Westerse matriarchaat in het begin van het boek is geen toeval) verwerft Maxine Hong Kingston het recht te spreken als de gelijke van haar voorvaderen. Zo kan ze de geschiedenis en de traditie van de China Men overleveren, zo neemt ze haar plaats in als leraar, en zo kan ze haar boek eindigen met de regel: ‘Now I could watch the young men who listen.’