Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 18]

De emancipatie van Sancho Panza
Huckleberry Finn en het heer en knecht-motief

De avonturen van Huckleberry Finn door Mark Twain Vertaling: S. Westerdijk Uitgever: Het Spectrum, Prisma Klassiek, Geb. 35,50, pocket f 14,75

Maarten 't Hart

‘De meester-knecht verhouding is ons niet gegeven door de natuur of het lot, maar komt tot stand door een bewust wilsbesluit, schrijft W.H. Auden in zijn essay Balaam and his ass. En verderop: ‘De behoeften waaraan door de meester-knecht relatie wordt voldaan zijn puur van sociale en historische aard.’ Op het eerste gezicht lijkt het alsof Auden gelijk heeft: een moeder-kind relatie is een natuurverschijnsel, een meester-knecht relatie uiteraard een cultuurverschijnsel. Maar als dat zo is, hoe komt het dan dat de heerdienaar verhouding van oudsher zovelen heeft geïnspireerd tot het schrijven van grote drama's en romans? Hoe komt het dan dat de Zwitserse schrijver Robert Walser een heel oeuvre kon laten ontstaan uit het verlangen de rol van knecht te spelen? Hoe komt het dat Vestdijk in zo goed als elke roman het meester-knecht motief heeft geëxploreerd? Hoe komt het dan dat Wodehouse ons een heel oeuvre naliet over een heer-dienaar verhouding?

Het is volgens mij ondenkbaar dat iemand, zoals Vestdijk, het meester-knecht motief met zo'n hartstocht en inzet uitwerkt, als het alleen maar een cultuurverschijnsel zou zijn. Bij alle hogere zoogdieren zijn ook meesters en knechten, leiders en ondergeschikten, alpha- en omega-mannetjes. Daarom geloof ik er niets van dat we bij mensen met een cultuurverschijnsel te maken hebben. Integendeel: weinig in ons is zo driftmatig en instinctief verankerd als juist het verlangen, het vermogen en wellicht zelfs de noodzaak om tegen iemand op te kijken. Wie dat niet gelooft, kan nooit goed begrijpen waarom Hitler zovelen tot blinde gehoorzaamheid aan de meest verschrikkelijke bevelen kon verplichten. Zo iemand kan ook alleen maar lachen om het gedicht Die beide Grenadiere van Heine, waarin twee grenadiers zelfs zeggen dat zij uit het graf zullen komen als Napoleon weer verschijnt.

Mark Twain

Hoe het ook zij - natuur of cultuur - het verschijnsel is er, en het is boeiend om te zien hoe het steeds in romans en toneelstukken gestalte krijgt. Eén van de vormen waarin het telkens wordt uitgewerkt is het verhaal van een reizend tweetal, een heer en een knecht, die op reis zijn om een bepaald doel te bereiken. Dat doel is meestal nobel en verheven, en tegelijkertijd belachelijk. Sint Nicolaas en Zwarte Piet gaan op reis om arme kinderen aan suikergoed te helpen. Don Quichot en Sancho Panza gaan op reis om Dulcinea te bevrijden. Phineas Fogg en Pantaloupe uit Jules Verne's Reis om de wereld in tachtig dagen gaan op reis om een weddenschap te winnen. En Don Giovanni en Leporello reizen om nieuwe veroveringen in hun register te kunnen optekenen. Frodo Balings en Sam Gewissies uit In de ban van de ring reizen met het doel een gevaarlijke ring te vernietigen. Natuurlijk zijn er ook tal van romans over de meester-knecht verhouding waarin niet gereisd wordt - denk aan Der Stechlin van Fontane, aan Lijmen van Elsschot, aan Robinson Crusoë (daarin kunnen Robinson en Vrijdag niet reizen omdat ze op een eiland vertoeven), maar in de klassieke roman over de meester-knecht verhouding ontbreekt de reis zelden - denk aan De Pickwick Papers, Gil Blas, Tijl Uilenspiegel, Salammbô en Jacques de fatalist en zijn meester (Diderot).

Omkering

Waar in de vroegste romans en toneelstukken over dit thema nog een blinde onderwerping van de knecht aan de meester wordt beschreven, daar zien we, vanaf Sancho Panza, een geleidelijke emancipatie van de knecht optreden. Sancho Panza, hoezeer zijn meester ook toegedaan, weigert toch al enige duizenden zweepslagen in ontvangst te nemen, ook al meent zijn meester dat hij daarmee Dulcinea kan bevrijden. Sam Weller uit De Pickwick Papers gehoorzaamt zijn meester alleen dan als het hem uitkomt en het is duidelijk dat niet de nobele Pickwick maar hij de eigenlijk leider is van dit tweetal. In Diderots roman die, veelbetekenend, Jacques de fatalist en zijn meester heet (de dienaar staat in de titel voorop!) is Jacques zijn meester, dank zij zijn uitgekristalliseerde filosofie, in haast alle opzichten de baas.

Wellicht de meest stoutmoedige omkering van de verhouding vinden we in de vorige eeuw in Salammbô van Flaubert waarin Mâtho regelmatig zijn meester Spendius bevelen geeft. Volgens W.H. Auden mogen wij ons zelfs bij Don Giovanni al afvragen: ‘Is het niet, in feite, steeds zo geweest dat Leporello de werkelijke meester was en Don Giovanni zijn knecht?’ Over Jeeves zegt H. Drion in een opstel over Wodehouse: ‘Hij beheerst en bespeelt zijn zwakke meester, zoals Vautrin zijn Lucien de Rubempré.’

In sommige romans is de meester zelfs kleurloos, verwisselbaar en anoniem geworden. Zowel in A legend of Montrose van Walter Scott als in De brave soldaat Schwejk staan de dienaars in het middelpunt - de meesters dienen alleen maar ter meerdere glorie van diegenen die van hun knechtschap een levenshouding hebben weten te maken die hen in staat stelt aan alle moeilijkheden het hoofd te bieden en onder alle omstandigheden kalm, opgeruimd en gelukkig te blijven. De knecht, dank zij zijn loyale onderwerping, heer en meester over zijn eigen leven - zie daar de eigenaardige paradox inherent aan dit verschijnsel.

Aan het meester-knecht motief valt nog een aparte verbijzondering van het gegeven waar te nemen indien, zoals bij Sint Nicolaas en Robinson Crusoë, aan de relatie ook nog de verhouding blanke-kleurling ten grondslag ligt. De emancipatie van Zwarte Piet is als voltooid te beschouwen als de heer een kleurling wordt en de blanke een loyale knecht. Dit vinden we alleen in Der Schwarze Herr Bahssetup van Albert Vigoleis Thelen. Zo ver voortgeschreden en zo magistraal uitgewerkt vinden we het nergens anders, want in de detective-romans van James McClure, waarin inspecteur Kramer en Brigadier Zondi (zijn Bantoeassistent) óók in een heer-knecht verhouding tot elkaar staan is Zondi, onder andere The Gooseberry Fool menigmaal degene die de misdaad oplost, maar hij blijft toch een ondergeschikte. De detective-roman is krachtens zijn aard - het verheven doel is de bestrijding van misdaad en wie misdaad bestrijdt is het grootste deel van de dag en de nacht op één of ander manier onderweg - óók een verbijzondering is van het meester-knecht motief. In elke goede misdaadroman altijd een Sherlock Holmes en een Watson - dat kan niet missen.

In The Reivers van Faulkner is de emancipatie van de zwarte Sancho Panza al bijna voltooid; Ned is weliswaar ondergeschikt aan de blanken, maar die worden in het boek uitsluitend gerepresenteerd door een

[p. 19]

kind van elf jaar. Don Quichot is een jongen geworden en Sancho Panza een oude man, en ze gaan samen op weg om een paardenrace te winnen. Zo bezien is The Adventures of Huckleberry Finn haast te beschouwen als een voorstudie van The Reivers. De emancipatie is van de zwarte Sancho Panza, de neger Jim in dit boek, is nog niet zo ver voortgeschreden als in Der Schwarze Herr Bahssetup of in The Reivers, maar Jim is al wel een volwassene en Huck een kind; Don Quichot is hier een jaar of veertien. Uiteraard maken Huck en Jim een reis - ze drijven op een vlot de Mississippi af en vanzelfsprekend streven zij met die reis een verheven doel na: de bevrijding van Jim uit de slavernij. Tot op heden heeft, voorzover ik weet, niemand deze roman gezien als één van de mooiste uitwerkingen van het meester-knecht thema, terwijl hij tussen Don Quichot en The Reivers één van de verst voortgeschreden vormen van evolutie van het motief is. Juist daarom is Huckleberry Finn een roman over rassendiscriminatie - de blanke klein als een kind, de neger volwassen en zelfbewust, maar toch nog ondergeschikt. Het verschijnsel wordt er niet op een geëngageerde wijze inbeschreven zoals in De negerhut van Oom Tom, maar de discriminatie wordt op onnadrukkelijke wijze aan de kaak gesteld omdat Jim Huck in feite steeds de baas is.

Vertaling

Los van dit alles is The adventures of Huckleberry Finn ook om tal van andere redenen een typische voortzetting van de meester-knecht traditie in de literatuur. De onvolprezen twistgesprekken tusen Huck en Jim over onder andere de bijbel, Salomo's wijsheid, het verschijnsel koningschap, het spreken van vreemde talen, herinneren aan de al even vermakelijke twistgesprekken van Don Quichot en Sancho Panza. Alle romans in deze traditie zijn, op In de ban van de ring na (maar daarin is Sancho Panza ook nauwelijks geëmancipeerd) humoristische romans waarin de humor vooral voortvloeit uit het feit dat de knecht de heer, als het op argumenteren aan komt, meestal te slim af is. De knecht bedient zich meestal van een bepaald soort boerenslimheid waarop elk verweer afketst.

Het is jammer dat The Adventures of Huckleberry Finn (onbeschrijfelijk prachtig tot ongeveer twee derde deel van het verhaal is verteld; Als Tom Sawyer opduikt, schrompelt het werk opeens in tot een niet onaardige, maar toch vlakke persiflage op de middeleeuwse ridderroman) in handen moest vallen van een vertaler als S. Westerdijk. Bij de vertaling van Moby Dick deed hij zich al kennen als iemand die het origineel liefst zo vrij mogelijk vertaalt. Ook deze roman heeft hij op ongehoord vrije manier in het Nederlands overgebracht. Waar Huck Finn in het origineel wel op een eigenaardige manier zijn verhaal vertelt, maar toch nog redelijk normaal Engels schrijft, daar heeft Westerdijk gemeend dat het noodzakelijk was overal steenkool-Nederlands in zijn mond te leggen, zodat er, als er in het Engels gewoon ‘morning’ staat, bij Westerdijk ‘morrege’ te voorschijn komt. ‘Twelve’ wordt bij Westerdijk ‘twaleve’, ‘self’ wordt ‘sellef, ‘once of sometimes’ wordt ‘welleres’ in plaats van weleens, ‘somewhere’ wordt ‘erreges’, ‘myself’ wordt ‘me eige’ ‘each’ wordt ‘elleke’ etc. etc. Waar het maar kon en niet kon, heeft Westerdijk van het Engels een afschuwelijk koeterwaals gemaakt, zodat het boek in deze vertaling totaal onleesbaar is geworden. Staat er in het origineel: ‘The fifth night, below St. Louis we had a big storm after midnight’, dan wordt dat bij Westerdijk: ‘Op de vijfde nacht dat we beneeie St. Louis zaten, kregen we een zwaar onweer na twaleve’. Ik kan met de beste wil van de wereld niet inzien waarom, als er in het origineel gewoon ‘below’ en ‘midnight’ staat er in het Nederlands zo iets lelijks als ‘beneeie’ en ‘twaleve’ te voorschijn moet komen. En dat doet zich niet maar één keer voor, nee, het gebeurt in elke zin. Ik begrijp niet dat deze vertaling de verantwoordelijke Spectrum-redacteur heeft kunnen passeren. Behalve een Nijhoff-prijs dient er voor vertalers ook maar eens een straf-excercitie in het leven geroepen te worden - Westerdijk moet zakjes plakken!