Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 6]

Handke's exploratie van de onschuld
‘Kindergeschichte’, of het kind als bewijs

Kindergeschichte door Peter Handke Uitgever: Suhrkamp, 137 p., f 24,75 Importeur: Nilsson & Lamm Verschijnt 1 maart

Leon de Winter

Kort na elkaar, in het hoge ritme dat de eerste jaren van zijn schrijverschap kenmerkte, verschijnen drie nieuwe boeken van Peter Handke: Die Lehre der Sainte-Victoire, Das Ende des Flanierens en Kindergeschichte. Het zijn alle drie weinig omvangrijke boeken, die bij elkaar nauwelijks meer dan zeventigduizend woorden bevatten. Ze vormen geen reeks.

Das Ende des Flanierens is de obligate bundeling van een aantal gelegenheidsstukjes die Handke de afgelopen jaren her en der gepubliceerd heeft, en het is hoogstens interessant in vergelijking met eerdere bundelingen van kritieken, korte beschouwingen en murmelpoëzie (‘Am Nachmittag fielen ein paar Blätter/von den Akazien/Und am Abend schwankte die Lampe/im leeren Esszimmer’) zoals Ich bin ein Bewohner des Elfenbeinturms en Als das Wünschen noch geholfen hat. Die Lehre der Sainte-Victoire en Kindergeschichte daarentegen zijn intrigerend: ze liggen in elkaars verlengde en vormen tegelijkertijd elkaars tegengestelde - ze geven het brede spectrum aan van de vele positieve en negatieve kwaliteiten van Handkes werk.

Die Lehre der Sainte-Victoire verscheen het afgelopen jaar vlak voor de Frankfurter Buchmesse. Handke beschrijft er zijn relatie in met het werk van de schilder Paul Cézanne, in het bijzonder die met de reeks schetsen en doeken die Cézanne van de bergkam Sainte-Victoire heeft gemaakt. Op basis van een aantal indrukken tijdens een wandeling over de Sainte-Victoire formuleert Handke een ‘leer’: de verschijningsvorm van de dingen stemt niet meer overeen met hun zin, en deze verscheurende breuk kan hersteld worden door precieze observaties en waarnemingen, waarbij de ongerepte natuur een wezenlijke rol kan spelen, want bij haar zijn de verschijningsvorm en de zin nog steeds één en ongescheiden. Getild uit de context van de Sainte-Victoire wordt deze leer, als een ideeënstelsel dat buiten de literatuur van kracht zou kunnen zijn, ongeloofwaardig en bespottelijk; zij lijkt niet bij machte een nieuwe houding ten opzichte van de wereld, die zij tot verblindende eenvoud terugbrengt, te formuleren. Zoals de titel van het boek aangeeft, is het een leerboek en geen roman waarin een personage erin slaagt een nieuwe houding te vinden. Dat maakt het mislukken van het boek onthutsend, omdat een hartgrondig cynicus als Handke dank zij de geruststellende zekerheid van een ‘leer’ dergelijke prietpraat durft uit te slaan.

Troostend bezit

Na verschijning van Die Lehre der Sainte-Victoire kan met nog meer stelligheid Handkes oeuvre geduid worden als de speurtocht naar een niet-gecorrumpeerde, niet-historisch beladen, niet-comprimitterende levenshouding. In zowel Die Stunde der wahren Empfindung als Langsame Heimkehr ontstaan er uit die speurtocht schitterende literaire vormen, die echter niet zonder meer als een soort richtlijnen gehanteerd kunnen worden in de dagelijkse realiteit, wat Handke wél in Die Lehre der Sainte-Victoire suggereert. Duidelijk is dat Handke naar die richtlijnen verlangt. De wankelende zoekers Keuschnig en Sorger (uit Die Stunde der wahren Empfindung en Langsame Heimkehr) markeren het wanhopige zoeken naar een schuldloze moraal, naar een wijze van leven die gebroken heeft met de last van de ideologieën en toch geschraagd blijft door een samenhangend wereldbeeld. In Die Lehre der Sainte-Victoire getuigt Handke van het troostende bezit van richtlijnen voor het leven; in Kindergeschichte zet hij de getuigende lijn voort. Maar de middelen waarmee hij nu werkt zijn de middelen van een schrijver en niet die van een evangelist. Kindergeschichte is dan ook een zachte, ontroerende novelle geworden.

Peter Handke beschrijft in acht korte hoofdstukken de eerste tien levensjaren van zijn dochter, die hij ‘het kind’ noemt. Zich zelf noemt hij afwisselend ‘de volgroeide’ en ‘de ooggetuige’. Twee keer wisselt Handke in de laatste zin van een hoofdstuk plotseling van perspectief en voegt hij een voornaamwoord in dat rechtstreeks naar de schrijver verwijst; hij spreekt dan van ‘mijn leven’ en ‘mijn voeten’. Eén keer gebruikt hij een ik, in het eerste hoofdstuk, maar in een zin die de implicaties van een vaststelbare identiteit ondergraaft: ‘Daarbij hoort ook, dat niemand weet, wie ik precies ben.’ Toch kan men zeggen - alle details wijzen daarop - dat Handke in Kindergeschichten zijn eigen ervaringen geobjectiveerd heeft en ze verbonden heeft aan een personage dat hij in de derde persoon beschrijft; hiermee brengt hij de distantie tot stand die in Die Lehre der Sainte-Victoire (dat in de eerste persoon is geschreven) ontbreekt.

Peter Handke

Kindergeschichte is een schetsmatige autobiografie. Aan de hand van het samenleven met het kind onderscheidt Handke een aantal fasen in zijn leven, waarin zijn boeken, ook al blijven ze ongenoemd, geplaatst kunnen worden. De laatste fase, ingeleid door Die Lehre der Sainte-Victoire, is de fase van een onbevangen, niet met schuld beladen (schuld van de algemene en persoonlijke geschiedenis) manier van kijken én leven: ‘Het kind scheen hem hetzelfde te zijn als zijn werk: een vlucht uit de actuele wereldgeschiedenis.’ ‘De ooggetuige’, een blijkbaar neutrale, boven de partijen zwevende instantie, observeert de tocht door het leven van een onschuldig kind. Dat zijn dochter onschuldig is, weet Handke overtuigend te beschrijven. Enige tijd heeft hij in zijn huis een crèche gehad, waar hij zijn dochtertje in gezelschap van andere peuters kon observeren. Ook hij komt weer tot de ontdekking dat ‘kind’ en ‘onschul[d’] geen synoniemen zijn. De onbevangenheid van zijn dochter is iets kostbaars, dat hij probeert te verzorgen en te koesteren. De vrijheid om op nieuw sommige als archaïsch afgedane ideeën te denken en verloren gewaande emoties te voelen heeft hij niet alleen aan Cézanne te danken maar ook aan het kind: ‘War es ih[n] denn nicht im ersten Moment sch[on] erschienen als sein persönlich[e] Lehrherr?’ Zoals hij in Die Leh[re] der Sainte-Victoire de zuiverheid van een negentiende-eeuwse schilder overneemt, zo neemt hij in Kindergeschichte de onbevangenheid van zijn dochter over - maar met h[et] grote verschil dat in Kindergeschichte de onbevangenheid als vanzelfsprekend uit de vertelling voor vloeit, uit de anekdoten, terwijl Die Lehre der Sainte-Victoire ten onder gaat aan de loodzware constructie van een leerboek.

Traditie

Expliciet stelt Handke in Kindergeschichte hoe sterk hij de behoef[te] had aan een verankerd wereldbeeld en hij beschrijft met welk een voldoening hij het kind geplaatst kreeg op een joodse school, de school van het ‘Volk’. Belangrijk hierbij is het idee van traditie, dat aan de school verbonden is, dat de begeerde richtlijnen bevat en door de generati[es] heen levend houdt. Met de tradit[ie] hoopt hij de druk van het gebanaliseerde heden te weerstaan en de w[eg] terug te vinden naar zuiverder bestaansvormen dan die, welke modern, actueel of geëngageerd heten zijn. Tegen die geëngageerden gaat Handke een paar keer als Thomas Bernhard tekeer: ‘Warum hatten [all] die in den öffentlichen Diskussionen, in den Tagblättern und im Fernsehen, aber auch in den neuen Büchern, und auch in den persönlichsten Verhältnissen umlaufenden zeitgebräuchlichen Ausdrücke d[as] Niederschmetternde, Banalitätssti[n]kende, Seelenmörderische, Gottlos[e,] Nervtötende, Hirnrissige von Hundenamen? Warum tönte von über[all]her nur noch die Drohnensprache eines Blechernen Zeitalters?’ H[ij] richt zich hier tot de mensen zonder traditie, tot de mensen met de instant-taboes, die hij vanaf het begin van zijn schrijverschap bestrijdt. De verscheurende leegte en de grote

[p. 7]

conflicten van de periode vóór de ontmoeting met Cézanne ontstonden bij het wanhopige zoeken naar een ‘leer’, een gewenst alternatief dat ook buiten de grenzen van de literatuur een steun biedende vorm zou aanbieden. In Die Lehre der Sainte-Victoire beweert hij dat alternatief gevonden te hebben; in Kindergeschichte schrijft hij met de benijdenswaardige rust, die dat alternatief hem blijkbaar geschonken heeft.

De gebeurtenissen in Kindergeschichte zijn weinig spectaculair. Het boek begint met de geboorte van het kind. De verteller maakt juist een wandeling en als hij in het ziekenhuis terugkeert, is alles al achter de rug. (‘Er hatte wohl ach eine Scheu empfunden, bei dem Geburtsvorgang Augenzeuge zu sein.’) Hij vertelt hoe vanaf het eerste moment het kind een houvast was, een eerste richtlijn waarop het leven afgestemd kon worden. Het huwelijk is slecht, en na de eerste reddingsboei, het kind, wordt een tweede uitgegooid: ze verhuizen naar een ander land. Het tweede hoofdstuk biedt één van de hoogtepunten van het boek: een eenvoudige, grandioos geschreven blikwisseling tussen de verteller en het kind: ‘fur immer den Freundschaftsblick’. In de volgende hoofdstukken is er vaak sprake van verhuizingen, van een onrustig heen en weer trekken (betekenisvol eindigt dit boek, evenals Die Lehre der Sainte-Victoire, met de plaats- en tijdaanduiding van zijn ontstaan) en van stilzwijgende scènes tussen het kind en de volgroeide (de vrouw is dan al uit hun leven vertrokken). De verschillende scholen die het kind bezoekt komen aan de orde, de stadia van zijn ontwikkeling - het zijn allemaal minieme, alledaagse gebeurtenissen.

Leer

De eenvoud van Kindergeschichte doet sterk denken aan die van Wunschloses Unglück. Vanzelfsprekend zijn de voorvallen in Wunschloses Unglück, dat de zelfmoord van Handkes moeder beschrijft, anders van toon en geaardheid, maar hij weet dezelfde intensiteit en ‘tragische schoonheid’ (Kindergeschichte, blz. 107) aan de dingen te verlenen, die ze volgens hem van nature bezaten maar in de loop van de afgelopen twee eeuwen zijn kwijtgeraakt. Dit laatste is op zijn zachtst gezegd twijfelachtig, hetgeen geen afbreuk doet aan de literaire waarde van een dergelijk idee. Buiten de literatuur echter, waar die ideeën op hun werking getoetst moeten worden, verschijnen ze als bleek en jammerlijk eenvoudig. In de ‘Rede zur Verleihung des Franz-Kafka-Preises’ uit de bundel Das Ende des Flanierens schrijft Handke: ‘Und die Meinung, es gebe doch keine Natur mehr? Sie erscheint mir wie die Behauptung: “Es gibt keine Jahreszeiten mehr.” Die das sagen, scheuen, freiwillig gefangen in ihren Wohn- und Fahrmaschinen, selber Maschinen geworden, vielleicht nur das Freie. Denn hinter all diesen Gaunersprachen breiten sich doch draussen immer noch machtvoll die Äste der Bäume aus. Es gibt die Jahreszeiten. Die Natur ist.’

Wat zouden deze zinnen moeten bieden? Wat betekenen die boomtakken? En die seizoenen? Dit vage vitalisme vloeit voort uit Handkes relatie met Cézanne, en het biedt hoogstens Handke (en hem alleen) een authentieke, nieuwe existentievorm. Met boomtakken en seizoenen valt misschien in enkele macrobiotische kringen enthousiasme op te wekken, daarbuiten vallen ze slechts op door hun naïviteit.

Dit boek is, ondanks mijn opmerkingen over de leer achter Kindergeschichte, opnieuw geschreven in Handkes meesterlijke, volkomen verzorgde stijl, het bevat prachtige, ontroerende passages. Ik heb de grootste moeite met de Handke die blijkbaar de twijfel voorbij is, maar ik moet toegeven: Kindergeschichte heb ik ademloos gelezen.