Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 54]

Zo plat als een dubbeltje
John Barth recyclet zijn oeuvre

Letters, A Novel door John Barth Uitgever: Secker & Warburg, f 43, 25 Importeur: Keesing Boeken

Frans Kellendonk

Ik ga nu, zonder een greintje schuldgevoel, een bespreking schrijven van een boek dat ik slechts voor de helft gelezen heb, Letters, de laatste roman van John Barth. Die nalatigheid heeft een voorgeschiedenis. Zijn eerste twee boeken, The Floating Opera en The End of the Road, heb ik nog van kaft tot kaft gelezen; The Sot-Weed Factor voor twee derde; Giles Goat-Boy tot de helft; Lost in the Funhouse weer in zijn geheel, maar dat is een bundel korte verhalen; bij Chimera haakte ik na vijftig bladzijden af. Het zal de lezer duidelijk zijn dat er een bepaalde ontwikkeling in zijn werk zit en ik wil alvast verklappen dat die ontwikkeling zich in Letters heeft doorgezet. Waaruit meteen kan worden opgemaakt dat ik meende méér dan mijn plicht gedaan te hebben toen ik dat boek op pagina 394 voor gezien hield. Niet echter dat ik Barth een oninteressant auteur zou vinden. Integendeel: ik volg zijn werk met grote belangstelling.

Barth heeft ooit een essay gepleegd waarin hij antwoord geeft op een vraag die elk fatsoenlijk schrijver zich stellen moet: Heb ik nog iets toe te voegen aan alles wat er al geschreven is? De titel van dat essay luidt ‘The Literature of Exhaustion’ en het antwoord is: nee. Wat Barth betreft is alles al eens te boek gesteld. Inmiddels heeft hij blijmoedig - het woord kenmerkt ook zijn proza: dat is zonnig, energiek, weet van geen ophouden - tegen de vierduizend pagina's volgeschreven.

Barth oefent zijn ambacht uit met groot plezier, dat staat voorop, en hij wil zich dat plezier niet laten vergallen door de last van de geschiedenis. Toch laat die last zich niet wegdenken, op de een of andere manier moet hij getorst worden, want Barth is niet het type auteur dat in volle argeloosheid het werk van, zeg maar, Vestdijk dunnetjes kan overdoen - hij wil intussen ook nog literatuur bedrijven. Zijn probleem is kortom dat van de authenciteit: hoe moet ik in vredesnaam over verliefheid schrijven zonder terug te gaan naar Ina Damman?

John Barth

Nou, zegt Barth in zijn essay, schrijf dan niet over verliefdheid, maar over dat probleem. Met andere woorden: als je meent dat de mogelijkheden van de traditionele roman zijn uitgeput - en of dat echt zo is doet er niet toe, zolang je dat gevoel hebt - dan moet je dat dilemma tot onderwerp van je werk maken. Op die paradoxale manier kan de roman, na de dood van de roman, voortleven.

Dilemma

Er is een verhaal van Borges dat gaat over dat dilemma, ‘Pierre Menard, Schrijver van de Quixote’. Rond de eeuwwisseling schrijft ene Pierre Menard een roman die woord voor woord dezelfde is als de Don Quixote van Cervantes. Het is, aldus Borges, een heel ander boek geworden. Denkbeelden die in de zeventiende eeuw conventioneel waren, blijken plotseling erg gewaagd en terwijl Cervantes een ongedwongen en eigentijds Spaans schreef, is de stijl van Menard archaïsch en enigszins geaffecteerd. Dit verhaal wordt door Barth, nog steeds in ‘The Literature of Exhaustion’, geprezen als een voorbeeld van de zelftranscendentie die hij ook met zijn eigen werk beoogt.

Maar is het wel waar dat de roman à la Cervantes op paradoxale wijze voortleeft in ‘Pierre Menard’ van Borges? Dat verhaal is geen roman en het is zelfs maar de vraag of het een verhaal is. Het heeft een spiegelbeeld in het werk van Borges, ‘Kafka en zijn voorlopers’, een stuk dat hij een essay noemt. Menard heeft niet bestaan en Kafka wel, maar formeel is er tussen beide stukken geen verschil. Ze behoren tot een metagenre, en of Borges dat nu ‘verhaal’, ‘ficcion’ of ‘essay’ noemt maakt weinig uit. Wat Borges interesseert is het idee van een auteur als Menard. Zijn Quichote is een hypothese die het begin is van een prikkelende gedachtengang en dat boek hoeft helemaal niet te bestaan; middels een minieme ingreep van de verbeelding kan iedereen het zelf schijven.

Barth schrijft zulke hypothetische boeken wél. Niet Borges is zijn voorbeeld, maar Pierre Menard. ‘Stel je eens een pikareske roman voor,’ bedenkt hij, ‘in de trant van Smollett of Henry Fielding, maar dan nu geschreven, in een laat-zeventiende-eeuws Engels,’ en vervolgens schrijft hij niet óver dat idee, maar geeft het, archaïsch, geaffecteerd, van a tot z gestalte in The Sot-Weed Factor. Doorfilosoferend over het vraagstuk van de authenticiteit vraagt hij zich af: ‘Hoe zou het zijn om een roman te lezen bestaande uit allerlei documenten die elkaar in twijfel trekken?’ en schrijft dan niet over het lezen van zo'n roman, nee, hij schrijft bijna achthonderd pagina's Giles Goat-Boy, die roman zelf. ‘Vertellen en vrijen hebben meer gemeen dan hun beginletter,’ peinst hij, niet ten onrechte. ‘Voor allebei geldt dat je steeds iets nieuws moet verzinnen wil het boeiend blijven,’ en hij schrijft een vervolg op de sprookjes van duizend-en-één nacht, Chimera. Het zijn stimulerende ideeën, maar dan uitsluitend als hypotheses; ze behoeven geen verwezenlijking. Wanneer je een Drosteblik opent, op zoek naar een chocolaatje, en je vindt daarin weer een Droste-blik en daarin nóg een en dan nóg een, dan weet je het op een gegeven moment wel. Wanneer je uitkomt op een repeterende breuk, houd je op met delen zodra je de regelmatigheid ontdekt hebt. Stel, je hebt je de Don Quixote van Menard aangeschaft; zodra je merkt dat je het boek al eens gelezen zou kunnen hebben klap je het dicht. Zo is het mij ook vergaan met de boeken van Barth. Na een zeker punt had ik het wel gesnopen. Barth is het antwoord op de vraag waarom Borges geen romans geschreven heeft.

In Letters heeft John Barth zich breder gemaakt dan ooit - en is hij zo plat geworden als een dubbeltje. Het boek bestaat uit zo'n twee miljoen letters. Dat is de cynische betekenis van de titel. Het bestaat tevens uit achtentachtig brieven. Het is een roman in brieven, of liever: een imitatie van een roman in brieven, want de romans van Barth imiteren de vorm van de Roman, ze zijn geschreven door een auteur die de rol van Auteur imiteert. Hier imiteert Barth zijn eigen imitaties. De correspondenten zijn figuren die we al kennen uit zijn vroegere werk: Todd Andrews, Jacob Horner, Jerome Bray, Ambrose Mensch, er is een nazaat van Ebenezer Cooke, de Poet Laureate van Maryland, en ook een zekere John Barth, auteur, een imitatie van de John Barth die de rol van Auteur imiteert. Geheel nieuw is de weergaloos geile Germaine Pitt, Lady Amherst, Acting Provost van Marshyhope State University, waar de handeling zich voltrekt (Letters is, onder veel meer, een imitatie van een campus-novel).

Het verhaal kan ik niet in het kort weergeven, want het bestaat zelf weer uit beknopte samenvattingen van duizelingwekkende verwikkelingen. Dat is een bekend ingrediënt uit de vroegere romans. Wat ook geldt voor de weigering om onderscheid te maken tussen fictie en werkelijkheid - er loopt een politieke intrigant rond in het boek die zich zelf een ‘action historiographer’ noemt. De romans van John Barth zijn de geschiedenis van de correspondenten, die de waarachtigheid van de auteur

vervolg op pagina 55