Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 46]

Pleidooi voor de meest primitieve loyaliteit
Het werk van Joan Didion

Joan Didion, geboren in 1934 in Californië (waar ze nog steeds woont met haar man, die acteur is en haar dochter) heeft tot nu toe vijf boeken gepubliceerd, drie romans en twee verzamelingen essays. De laatste van deze, ‘The White Album’ (1979), is in Amerika een soort intellectuele bestseller geworden. Nienke Begemann schrijft over het werk van de zevenenveertigjarige Didion.

Nienke Begemann

De titel The White Album verwijst naar een van de laatste platen die door de Beatles gezamenlijk zijn gemaakt, met muziek waarin de interne spanningen en de desintegratie al te horen waren. Er staan prachtige essays in dat boek, elegante, intelligente en heel persoonlijke stukken over reizen, huizen, Californië, orchideeën en over wat Didion en de wereld om haar heen de laatste tien jaar is overkomen. In haar optiek vallen die grootheden vaak samen: de ‘wanorde’ van de revoluties van de jaren zestig resulteerde in haar ‘duizeligheid en misselijkheid’ bij het begin van een grootscheepse depressie, en zelfs de multiple sclerose die een paar jaar geleden bij haar werd geconstateerd voelt ze als een exacte fysiologische vertaling van wat er in het Amerika van de jaren zestig en zeventig misging, een ‘ontregeling van het centrale zenuwstelsel’, die het hele leven heeft aangetast.

Vanaf het begin is Didion een moedig, zelfbewust rapporteur geweest van de wanorde, de misleiding, de richtingloosheid, van het expres gewilde gebrek aan werkelijkheidszin, van het escapisme van de drugscene. Haar eerste bundel essays, Slouching Towards Bethlehem, ontleende zijn titel aan Yeats' gedicht ‘The Second Coming’, met de nog steeds resonerende regels:

Turning and turning in the widening gyre
The falcon cannot hear the falconer;
Things fall apart; the center cannot hold;
Mere anarchy is loosed upon the world,
The blood-dimmed tide is loosed, and everywhere
The ceremony of innocence is drowned;
The best lack all conviction, while the worst
Are full of passionate intensity.

Didions verslaggeving van de centrifugale collaps van de wereld heeft een toon van objectieve distantie die lijkt op die van Yeats; ze schrijft in wezen als een buitenstaander, iemand die door afkomst, opleiding, intelligentie of geboortedatum, als het ware verhinderd is om zich te identificeren met het groepsleven om haar heen. In het voorwoord van Slouching Towards Bethlehem meldt ze dat ze als reporter het voordeel heeft dat ze fysiek zo klein is en qua temperament zo onopvallend, en zo neurotisch ongearticuleerd, dat ‘mensen meestal vergeten dat mijn tegenwoordigheid tegen hun belangen ingaat. En dat is altijd zo.’

Joan Didion

Schrilheid

Ze is niet alleen klein maar ook mooi - een vrouw die zich gemakkelijk voelt in haar huid. Dat heeft veel voordelen, niet het minst voor haar werk. Wat er aan schrilheid klinkt in haar stem heeft niets te maken met jaloezie op mannen of woede over het lot dat haar een vrouw heeft doen zijn. Schrilheid is bij haar een natuurlijke vervorming van de stem als de ergste dingen doorgegeven moeten worden, zoals een krantebericht over een vijfjarig meisje dat door haar moeder, stiefvader, broertje en zusje, als een ongewenst huisdier uit de auto werd gezet midden op een autosnelweg, kilometers van alles vandaan, waar ze twaalf uur later werd aangetroffen, haar hand zo vast aan de vangrail geklemd dat de vingers een voor een moesten worden losgemaakt. Ze had heel lang achter de auto aangehold, vertelde ze. Of de reportage van een verblijf in San Francisco tussen een groep druggebruikers en handelaars, dat eindigt met alweer een vijfjarig meisje, een dochtertje van leden van de groep, dat al een jaar lang verslaafd is. ‘Ze herinnert zich een tochtje naar het strad, lang geleden, en wenste dat ze een emmertje had meegenomen. Al een jaar nu geeft haar moeder haar L.S.D. Susan beschreef het als “stoned” raken.’

Of de reportage van gevangenisbezoeken aan Huey P. Newton, de vijfentwintigjarige zwarte militant, die een blanke politieman doodde (of niet), en wiens geval zo volmaakt cynisch werd misbruikt door de Black Panthers.

Zulke gebeurtenissen passen niet in ‘het verhaal’ waarmee Didion is grootgebracht, en wat haar betreft passen ze in geen enkel verhaal. Aan het begin van The White Album schrijft ze ‘We tell ourselves stories in order to live... We live entirely, especially if we are writers, by the imposition of a narrative line upon disparate images, by the “ideas” with which we have learned to freeze the shifting phantasmagoria which is our actual experience.’ Maar aan het eind van datzelfde stuk blijkt dat schrijven over de dingen zoals ze zijn haar niet meer helpt om ze te begrijpen. Toch blijft ze een moralist van het zuiverste water, een schrijver die eigenlijk wil vertellen hoe we zouden moeten leven, wat goed is en wat verkeerd.

Ze voelt zich, behalve door de wanorde om haar heen, ook geremd door het bewustzijn zoals Lionel Trilling het heeft gezegd, en zoals ze het hem nazegt: ‘Een bepaalde paradox in onze natuur brengt ons ertoe om, nadat we eenmaal onze medemensen tot object van onze verlichte belangstelling hebben gemaakt, verder te gaan door hen het object van ons

[p. 47]

medelijden te maken, vervolgens van onze wijsheid, tenslotte van onze dwang.’ Voor Didion bestaat er geen moraal behalve de meest primitieve loyaliteit, de belofte dat we onze gewonden zullen ophalen van het slagveld, dat we zullen proberen onze doden niet over te laten aan de wolven. ‘Dat is een code die alleen met overleven te maken heeft, niet met het bereiken van het ideale goede.’ De zwarte werkelijkheid die ze ziet en waarvan ze verslag uitbrengt is de enige spiegel die ze eerlijk, zonder dwang of vervalsing kan ophouden. Alleen door puur stilistische middelen, door haar toon en ritme, wordt het de lezer duidelijk wat haar drijft, en waar ze heen wil. Ik vind dat een eerlijke en overtuigende manier van moraliseren - niet veraf, niet ‘politiek’ in de gebruikelijke zin, niet theoretisch, altijd concreet, direct, ad hoc.

Het zou wel eens een typisch vrouwelijk, streng soort moraliseren kunnen zijn, altijd uitgaand van eigen ervaring en verstand, en weigerend om het particuliere in te ruilen voor het algemene.

Romans

In haar romans werkt ze anders, daar is haar stem alleen via de omwegen van haar thema's en verteltechniek te horen.

De eerste, Run River (1963), beschrijft gedeeltelijk haar eigen achtergrond van landbezittende, comfortabel levende mensen, Californische Republikeinen. Het boek gaat, op een niet helemaal geslaagde flashback-manier, over het huwelijk van Everett en Lily, voordat de ontknoping, Everetts moord op Lily's minaar, en ten slotte zijn zelfmoord, plaatsvindt (dat wil zeggen, de moord gebeurt aan het begin van het boek, de zelfmoord aan het eind.) Dat huwelijk blijkt een fatale erotische band tussen mensen die niet met elkaar kunnen praten omdat ze te onbewust zijn van wat er in hen zelf omgaat, die elkaar en zich zelf verraden en in de steek laten uit pure onmacht en zwakte. Die verhouding wordt afgezet tegen het leven van een zuster van Everett, die zich al eerder van kant maakte, om heel andere, op de een of andere manier meer geldige redenen. Het knappe van het boek is de creatie van de karakters, gewone lethargische mensen, die voor je gaan leven omdat ze met zo'n grote aandacht worden geobserveerd, en de onmodieuze fairheid waarmee ze worden behandeld, zonder een spoor van de zo vaak en zo hinderlijk optredende neiging om terwille van de eenvoud de mannen alle schuld te geven.

Didions tweede roman, Play it as it Lays (1970) is een grote stap vooruit. Het gaat over een jonge vrouw, Maria Wyeth, die in een krankzinnigengesticht is opgenomen, daar herstelt en haar verhaal, gebroken, in korte stukjes, neerschrijft voor de psychiaters. Het ‘complete’ verhaal van haar leven tot aan de grote uitbarsting wordt verteld door een onpersoonlijke, alwetende verteller, hoewel er aan het begin ook onthullende portretten van Maria in staan, door haar echtgenoot en door haar vriendin. Maria's geschiedenis is eenvoudig, haar carrière als filmactrice loopt mis doordat ze een kind krijgt dat geestelijk abnormaal is, en haar huwelijk gaat kapot, vooral als haar man, een filmregisseur, doorzet dat het kind in een inrichting wordt opgenomen, en later van Maria eist dat ze zich laat aborteren omdat hij niet de vader van het nieuwe kind is dat ze verwacht. Play is as it Lays is een aangrijpende beschrijving van de wanhoop en doelloosheid van een echte depressie, van de verslaving aan seks en pillen, en van het barre en bizarre leven van filmmensen. Maar bovenal is het een boek over de kracht van het ‘biologisch’ moedergevoel, van de emotionele ravages na een eigenlijk niet gewilde abortus, van de onmogelijkheid om afstand te doen van een kind, zelfs al is dat zogenaamd beter en verstandiger. Aan het eind van haar verblijf in de inrichting is Maria nog steeds op intieme voet met het Niets dat haar daar heeft gebracht, maar ze wil terug naar Kate, ze wil het kind terughalen en ermee samenleven. Geen filmrollen meer, of ander ‘werk’, - de eerste loyaliteiten gaan voor.

In sommige opzichten lijkt Play it as it Lays direct gericht te zijn tegen Doris Lessing, tegen wie Didion trouwens openlijk tekeer gaat in een essay in The White Album. Didion wordt woedend over de slordigheid van Lessings stijl, van haar tankachtige verwaarlozing van de eisen van het vak, en onwel van haar Laingiaanse, mystieke behandeling van krankzinnigheid. Bij Lessing zijn geestelijk gestoorden vaak heiligen, mensen die een groter vermogen hebben om de verborgen realiteit van de wereld te zien, visionairen die op de aarde zijn gedropt met een speciale boodschap - allemaal schandelijke onzin in Didions ogen. A Book of Common Prayer (1977) vind ik tot nu toe verreweg haar mooiste en knapste boek, waarin alle draden van haar materiaal zijn verweven. Het boek gaat over Charlotte Douglas, een Westamerikaanse vrouw, die als toeriste naar ‘Boca Grande’ komt, een corrupte Middenamerikaanse republiek van niets, en daar bij de ongeveer traditionele jaarlijkse revolutie wordt doodgeschoten. Charlottes verhaal wordt verteld door Grace Strasser-Mendana, née Tabor, ook een Amerikaanse, uit Denver, Colorado, die in de heersende familie van Boca Grande is getrouwd, antropologie en biochemie heeft gestudeerd, en die Charlotte overleeft hoewel ze stervende is aan kanker aan de pancreas. De vertelster wil alleen als getuige van Charlotte Douglas optreden, maar aan het eind van het boek, en aan het eind van haar leven, voelt ze dat ze meer met Charlotte gemeen heeft dan alleen hun Amerikaanse, egalitaire achtergrond. Beide vrouwen zijn in Boca Grande buitenstaanders ‘of romantic sensibility’, beide verliezen hun kinderen, beide sterven in een land dat ze bij toeval zijn binnengekomen, maar waaraan ze, bij gebrek aan beter, irrationeel trouw zijn.

Charlotte Douglas wordt una turista als haar dochter Marin verdwijnt en betrokken blijkt te zijn bij een vliegtuigkaping en een bomaanslag, als ze een tweede kind, na Marins verdwijning geboren, heeft verloren door ‘complicaties’ - een ontbrekende lever, een waterhoofd - en als ze zich realiseert dat haar eerste man, Warren, met wie ze op een nachtmerrieachtige reis is door het hele land, inderdaad het meisje dat ze opgepikt hebben, en waar hij ook mee vrijt - niet dat het Charlotte veel kan schelen - heeft mishandeld.

Ze wordt een lid van de Strasser-Mendana-set in Boca Grande, een familie van elkaar naar het leven staande politieke schurken en grondeigenaren door erotische verbintenissen met de zwager en de enige zoon van de zestigjarige vertelster. Ze probeert een nieuw leven op te bouwen door als er een cholera-epidemie uitbreekt zesendertig uur lang ononderbroken injecties te geven, totdat het leger het vaccin confisqueert; door te helpen in een geboortenregelingskliniek, waar ze de vrouwen adviezen geeft die totaal niet zijn afgestemd op de reëel voorhanden zijnde middelen. Ze heeft grote fysieke moed, maar leeft in een droom. ‘Charlotte zou haar verhaal een verhaal van passie noemen. Ik geloof dat ik het een verhaal van wanen zou noemen,’ schrijft Grace Strasser-Mendana. Marin, de dochter, blijkt in ieder geval een waandenkbeeld in Charlottes leven, dat wil zeggen, de herinneringen aan Marin als kind staan in geen enkele relatie tot de realiteit van Marin nu. (Marin wordt teruggevonden, en bezocht na Charlottes dood, maar is nauwelijks te bereiken, zo barstensvol marxistische slogans zit ze - hoewel ze ten slotte toegeeft dat ze zich wel degelijk haar moeder en haar jeugd herinnert, en dat ze verdriet heeft.) Charlottes relaties met mannen, de verslaafde, hulpeloze onderwerping aan seks als een verdovend middel, die ook voorkomt in Play it as it Lays, ziet de zestigjarige vertelster puur als een biochemisch verschijnsel, op te meten als elektriciteit en de beweging van neutronen, en ze wordt erdoor gehinderd als de neutronen op haar eigen grasveld zo in beweging komen, alleen doordat Charlotte erover loopt en gezien wordt door een man. Er zijn persoonlijker aspecten van Charlotte Douglas waar ze van houdt, waarin ze gelooft. Dat zijn haar daadkracht in noodgevallen, haar gebrek aan sentimentaliteit, haar shockeerbaarheid door corruptie en wreedheid, haar desperate eerlijkheid, en haar band met haar kinderen, dezelfde primitieve loyaliteit die ook in ander werk van Didion verschijnt als het enig duidelijk kenbare morele principe.

Gebedenboek

Grace Strasser-Mendana houdt van Boca Grande om het witte, heldere licht. Dat is bijna een metafoor voor de helderheid van bij voorbeeld wetenschappelijke disciplines als biochemie, die een nieuw, onromantisch mensbeeld mogelijk maken. De titel van het boek is ook een metafoor en een commentaar op het verhaal van de twee vrouwen. Grace schrijft het als een laatste testament, een getuigenis, en het wordt een gemeenschappelijk gebedenboek, gebeden voor vrouwen, moeders, in deze tijd, gebeden gericht niet tot een metafysische god, maar tot de kinderen die in de huidige verwarring de meest elementaire loyaliteit lang niet altijd vanzelfsprekend leren. Als Charlotte Douglas doodgeschoten wordt roept ze niet om God, maar om Marin die haar verlaten heeft.

Charlottes verhaal wordt verteld met de brokkelige, uitgeputte stem van Grace, die het een voordeel vindt dat ze niet zoals Charlotte Douglas tot haar negenendertigste heeft moeten wachten op een ‘apprehension of death’, maar er van jongsaf aan mee vertrouwd is geweest, omdat ze op haar tiende wees was. En hoewel ze probeert alleen Charlottes verhaal te vertellen, komt haar eigen persoonlijkheid in die stem hoe langer hoe sterker te voorschijn, zodat we ten slotte een tot in details uitgewerkt dubbelportret in handen hebben. Zo iets is geen geringe prestatie, net zo min als de grafische, ironische schildering van het onmogelijke Boca Grande.

In The White Album haalt Didion fel en wat oneerlijk uit tegen de vrouwenbeweging, die in haar oog niets anders dan een marxistische politieke mantelorganisatie is, met het doel nu eindelijk eens een proletari-

vervolg op pagina 55