Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 42]

Een kleine ballon vol zuurstof
De vertaling van Proust gaat gestadig voort

De kant van Guermantes I door Marcel Proust vertaling: Thérèse Cornips Uitgever: De Bezige Bij 326 p. f 39,50

Ed Jongma

Met De kant van Guermantes I is nu bijna de helft van Prousts levenswerk A la recherche du temps perdu voor Nederlandse lezers toegankelijk geworden. Als de frequentie van ongeveer een deel per jaar voortaan gehandhaafd blijft, betekent dit, dat Thérèse Cornips omstreeks 1986 of 1987 háár levenswerk zal hebben voltooid, want zo mag men een Proust-vertaling toch wel noemen. Hierbij moet worden aangetekend, dat de eerste delen niet door haar maar door Lijsen werden vertaald, en Een liefde van Swann door weer een ander: Veenis-Pieters. Dat heeft natuurlijk consequenties gehad voor de ‘eenheid van stijl’, maar bij een zo omvangrijk werk als dat van Proust zijn dat problemen die zich voor kunnen doen. Veel meer valt er niet over te zeggen.

In dit eerste deel van de Guermantes doet de Verteller zijn intrede in de salons van de Faubourg Saint-Germain, waar de oude aristocratische familie van de Guermantes een dominerende rol speelt. Deze intree wordt makkelijk gemaakt door zijn vriendschap met Saint-Loup, die tot de familie behoort, en bovendien door de geduchte en sinistere Charlus, die zich aangetrokken voelt tot de intelligente jongeling, en hem aan het einde van het boek zelfs voorstelt zijn geestelijke erfgenaam te worden: ‘Wees niet dom, weiger niet uit bescheidenheid. Begrijp goed dat ik niet denk, wanneer ik u een grote dienst bewijs, dat u niet evenveel voor mijdoet. De mensen uit mijn wereld interesseren me allang niet meer, ik heb nog maar één passie, proberen de fouten van mijn leven goed te maken door een nog onbedorven geest, in staat tot ware zielskracht, te laten profiteren van wat ik weet. (...) Ik heb jonge neven die, ik zeg niet on waardig, maar die niet in staat zijn de geestelijke erfenis waarover ik het heb te ontvangen. Wie weet bent u degeen in wiens handen die erfenis kan overgaan, degeen wiens leven ik misschien richting zal geven en tot hoge hoogten voeren. (...) Maar voor ik dat kan weten zou ik u vaak moeten zien, heel vaak, dagelijks.’ Dit is de proloog van wat in de latere boeken zal uitgroeien tot een relatie met, in psychoanalytische zin, nogal wat sadomasochistische ondertonen. Zie hierover bij voorbeeld het proefschrift van Halberstadt-Freud.

De wens van de Verteller om toegelaten te worden tot de salons is, zoals alles bij Proust, niet eenduidig te verklaren. Natuurlijk hoopte hij in de salons in contact te komen met de toonaangevende mensen van zijn tijd, en natuurlijk verwachtte hij een statusverhogend effect voor zijn eigen positie, maar eveneens een aanleiding blijkt in dit boek zijn verliefdheid op de hertogin de Guermantes te zijn. Het contact met mevrouw de Guermantes lijkt voorlopig alleen mogelijk via de salon, hoewel de Verteller met zijn ouders en grootmoeder in hetzelfde gebouwencomplex is komen wonen waarin zich ook de vertrekken van de hertogin bevinden. De wereld van adel en hoge burgerij blijkt maar een kleine te zijn.

Optiek

De meerduidigheid bij Proust, zijn neiging om de wereld om hem heen met een spervuur van alternatieve verklaringen tegemoet te treden, kan men zien als het antwoord van een gevoelige natuur op het feit dat de dingen nooit zijn zoals ze lijken, maar voortdurend aan veranderingen onderhevig en daardoor principieel ‘onbetrouwbaar’: ‘ik besefte dat het niet alleen de stoffelijke wereld is die verschilt van de kant van waaruit wij hem zien; dat misschien alle realiteit afwijkt van die je rechtstreeks denkt waar te nemen en die je in elkaar zet met behulp van denkbeelden die niet te zien, maar wel werkzaam zijn.’ Het is een afscheid van de naïviteit, waartoe men door een reeks ontgoochelingen en teleurstellingen wordt genoopt. Als de huishoudster Françoise, die hij in haar genegenheid voor hem volledig denkt te doorzien, aan een ander verklaart dat hij ‘geen schot kruit waard is’, of als de diplomaat Norpois, een goede vriend van zijn vader, nota bene! over hem zegt dat hij ‘een pluimstrijker (is) op het hysterische af’, dan zijn dat pijnlijke momenten, die een correctie van zijn wereldbeeld noodzakelijk maken.

Een mooi voorbeeld van het belang van de optiek voor onze interpretatie van dingen in de buitenwereld levert Saint-Loups vriendin Rachel. Saint-Loup heeft haar in het theater - zij is actrice - leren kennen en is verrukt van haar geest, en de originaliteit van haar oordeel. Hij stelt er grote prijs op om haar aan de Verteller voor te stellen, maar deze herkent in haar onmiddellijk het snolletje dat hij eens in een bordeel ontmoet heeft. Onmogelijk om daarna nog de exaltatie van Saint-Loup te kunnen meevoelen. Maar ook het eigen organisme ‘verraadt’ ons door onze ervaringen van hun oorspronkelijke kleuren te ontdoen, en deze te vervangen door een eentonig grijs, als bij ‘een chromatische tol die te snel draait’. Pas door een intense poging van de wil om terug te keren tot de omstandigheden die aanleiding waren tot het ontstaan van deze ervaringen, lukt het soms om de kleuren weer in hun oude luister te herstellen. Dit ligt, men weet het, ten grondslag aan het ontstaan van de Recherche, en het wordt in het boek dat voor ons ligt nog eens in een van die merkwaardige Proustiaanse volzinnen uit de doeken gedaan: ‘En de naam Guermantes van toen is ook als zo'n kleine ballon waarin zuurstof zit opgesloten of een ander gas: als het me lukt om hem te laten knappen, er uit te laten ontsnappen wat hij inhoudt, adem ik de lucht van het Combray van dat jaar, van die dag, vermengd met de geur van meidoorn, meewaaiend met de wind van de hoek van het plein, voorbode van de regen, die de zon beurtelings liet opvliegen, zich liet neervlijen over het rode wollen vloerkleed van de sacristie en er de glanzende, haast roze vleeskleur van geranium overheen liet strijken, van een, temidden van de blijdschap, als het ware wagneriaanse lieflijkheid die de festiviteit iets zo voornaams deed behouden.’

Deze kaleidoscopische ervaring van

[p. 43]

de wereld waarbij door geringe verschuivingen, of wisselingen van standpunt, voortdurend nieuwe configuraties ontstaan heeft Edmund Wilson in zijn essay over Proust er toe gebracht Proust in te lijven bij de relativiteitstheorie: ‘Hij heeft de wereld van de roman herschapen vanuit het standpunt van de relativiteit: hij heeft voor het eerst in de geschiedenis van de literatuur een volledig equivalent geleverd van de nieuwe theorie van de moderne fysica.’

Een ander aspect van het werk van Proust dat men kan opvatten als zijn hang naar het filosofische, is de neiging om steeds van het bijzondere naar het algemene te gaan. Feiten of persoonlijke lotgevallen worden niet ‘kaal’ weergegeven, maar geplaatst, vaak via verregaande arrangementen, in een groter, en voor zijn werk zinvol verband. Het heeft natuurlijk ook wel te maken met het bovengenoemde relativisme: een autobiografie in de strikte zin zal voor Proust, door de belichting vanuit maar één hoek, van te beperkt belang geweest zijn. Dat het particuliere, eenzijdige standpunt in een autobiografie er nu juist vaak de charme van uitmaakt is een andere zaak, en duidelijk niet het belang van Proust.

Het ondergeschikt maken van afzonderlijke, op zich zinloze feitjes, aan een groter verband, blijkt heel duidelijk als Proust een enkele maal het bredere kader even uit het oog verliest. In het boek dat we nu bespreken, is dat bij voorbeeld bij het ‘telefoon-incident’. De Verteller logeert bij zijn vriend Saint-Loup en heeft op een dag zijn eerste telefoongesprek, met zijn grootmoeder. Het is natuurlijk aanleiding voor veel breedvoerige bespiegelingen. Als hij terug is bij Saint-Loup, wordt hij nogmaals naar het postkantoor geroepen. Zijn grootmoeder zou hem weer gebeld hebben. Het blijkt de grootmoeder van iemand anders te zijn, wiens naam erg veel op die van de Verteller lijkt. Een zo toevallige coïncidentie als alleen de realiteit ze kan verzinnen, maar zonder duidelijk belang voor het boek van Proust. Het kan niet anders of hij vond de anekdote te aardig om haar niet te vermelden. Dat hij hiermee afdaalde van het algemene naar het bijzondere, zal hij dan wel op de koop toe hebben genomen.

Dreyfus

In de salon van madame de Villeparisis die de Verteller in dit boek bezoekt, is de Dreyfus-affaire het gesprek van de dag. Erg amusant is de poging van Bloch, een vriend van de Verteller, om aan de geslepen diplomaat Norpois diens standpunt te ontfutselen. Het lukt hem niet, omdat Norpois in zijn antwoorden elke persoonlijke stellingname wegnuanceert, en daarmee aardig Prousts streven om van het bijzondere naar het algemene te komen, illustreert. Het standpunt van de Verteller blijft ook onduidelijk - hoe kan het anders - maar als men afgaat op de biografische gegevens omtrent Proust, dan blijkt dat Proust zich zelf in een aantal van zijn personages heeft afgesplitst. Proust was een Dreyfusard van het eerste uur, en bezocht samen met een vriend alle zittingen van het Zola-proces, en dit aspect vinden we in het boek letterlijk terug bij Bloch. De vader van Proust was anti-Dreyfus, en de moeder vond het maar beter, omwille van de huiselijke vrede, op de vlakte te blijven. Eenzelfde situatie wordt in het boek weergegeven voor Saint-Loup, de aristocratische vriend van de Verteller. Het is interessant, omdat het een directe blik gunt op de werkwijze van Proust bij de compositie van zijn roman.

Dit deel van de Recherche is opgedragen aan ‘Léon Daudet, (...) de onvolprezen vriend, als blijk van erkentelijkheid en bewondering’. Het zal wel zijn op grond van een gemeenschappelijk verblijf in Fontainebleau, dat in het boek voorkomt, maar dan getransponeerd naar Saint-Loup, maar zonderling blijft het toch, tenzij men ook hierin een sadomasochistisch trekje van Proust wil zien, dat juist dit boek aan hem werd opgedragen, omdat Léon Daudet overtuigd antisemiet en anti-Dreyfusard was.

De vertaling van Thérèse Cornips is zeer goed; er zouden alleen wat aanmerkingen van ondergeschikt belang gemaakt kunnen worden. Dat zij Proust ‘aankan’ was al eerder gebleken.