Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 39]

Du Perron tussen Henry Brulard en Marcel
De Franse invloeden op ‘Het land van herkomst’

Le pays d'origine door E. du Perron vertaling: Philippe Noble Uitgever: Gallimard, f 55,80

Ieme van der Poel

Het zal niemand verbazen, dat de verschijning van de Franse vertaling van Het land van herkomst in Nederland meer aandacht heeft gekregen dan in de Franse pers. De belangstelling voor Nederlandse schrijvers in het buitenland is over het algemeen gering, en bovendien lagen de plannen voor een Du Perronvertaling al zó lang bij Gallimard in de ijskast, dat de kans op verwezenlijking zo zoetjes aan verkeken leek.

De vertaling van Nijhoffprijswinnaar Philippe Noble betekent in verschillende opzichten een belangrijke aanwinst. Zijn Pays d'origine vormt een voorbeeldige weergave van de oorspronkelijke tekst. Soms - Rudy Kousbroek heeft hier in het C.S. al eerder op gewezen - loopt het proza van Philippe Noble zelfs soepeler dat dat van Du Perron, zonder dat de vertaler noemenswaardig van de oorspronkelijke tekst is afgeweken. Dat is niet zo vreemd als het lijkt. De scènes die in Parijs spelen, bestaan grotendeels uit gesprekken, die Du Perrons alter-ego, Arthur Ducroo, met zijn Franse kennissen voert. Verschillende van deze discussies hebben letterlijk zo plaatsgevonden. Dat blijkt niet alleen uit de persoonlijke notities van de schrijver (waarvan nu voor het eerst een gedeelte is gepubliceerd), maar ook uit de Mémoires van Clara Malraux, die model stond voor Bella, één van de personages uit het boek. (In Voici que vient l'été gaat ze uitvoerig in op het gesprek over de vrijheid binnen het huwelijk, waarbij Ducroo ten aanzien van de huwelijkstrouw een wel zeer principieel standpunt blijkt in te nemen).

In een dergelijke situatie is de schrijver zélf dus eigenlijk vertaler, en de vertaler degene die de tekst weer in zijn oorspronkelijke staat ‘herstelt’. Misschien dat dit ook verklaart, waarom de stijl van deze Parijse fragmenten gekenmerkt wordt door een zekere stroefheid, die in de Indische herinneringen geheel ontbreekt. In eerste instantie verbaasde ik me erover, dat Philippe Noble de naam van de artiestensociëteit de Put, in het Frans met ‘cloaque’ (riool, smerige plaats) vertaalt. Toch is ook hier naar mijn gevoel niet zozeer sprake van verfraaiing, als van een welbewuste keus. Het Franse equivalent ‘puits’ zou wel zeer ongelukkig zijn geweest, omdat het homoniem ‘puy’ toevallig óók dichtgenootschap (eigenlijk landjuweel) betekent, maar, misschien ten onrechte, een heel wat serieuzer beeld oproept, dan Du Perron met zijn karikatuur van de Kring voor ogen stond. Misschien zou ik zelf voor ‘trou’ (eigenlijk gat) hebben gekozen, een wat minder uitgesproken term, die ook wat klank betreft heel goed zou passen.

Eenling

Le pays d'origine is maar liefst voorzien van twee begeleidende introducties. Het boek opent met een voorwoord van André Malraux uit 1953, fossiele herinnering aan een oude vriendschap, gevolgd door een heldere uiteenzetting van de vertaler die, zowel stilistisch als inhoudelijk, een verademing betekent na het opgeblazen betoog van Malraux. Vooral de wijze waarop Philippe Noble heden en verleden in Het land van herkomst met elkaar verbindt, spreekt mij erg aan. Hij verklaart Ducroos uiteindelijke beslissing om als eenling, los van iedere politieke binding, de stijd met het fascisme aan te gaan, als een direct uitvloeisel van diens koloniale achtergrond. De Indische samenleving kende aan het blanke deel van de bevolking althans een zeer grote mate van individuele vrijheid toe, die zich in de praktijk meestal in economische termen liet vertalen, maar waaraan een veelomvattender liberalisme ten grondslag lag. Ik ken bij voorbeeld niet veel mensen (zowel binnen als buiten de literatuur), die zo moeiteloos als Ducroo van hun geloof afraken, zonder dat de omgeving, met inbegrip van de direct verantwoordelijke geestelijkheid, ook maar de geringste tegenactie onderneemt.

Dit individualisme beperkt zich in Het land van herkomst niet tot de figuur van Ducroo, maar is ook kenmerkend voor de sfeer die hij in Parijs ontmoet: of het nu over de verhouding tussen man en vrouw gaat, of over het fascisme, iedereen wekt de indruk ‘voor eigen rekening’ te spreken. In alle discussies ontbreekt het jargon, dat vergelijkbare gesprekken anno 1980 vaak zo onverteerbaar maakt. De personages van Du Perron hechten te zeer aan hun eigen denkbeelden, hun eigen vocabulaire, om zich door het een of andere -isme te laten souffleren.

E. du Perron

De verschijning van deze vertaling lijkt mij een goede gelegenheid om wat dieper in te gaan op de Franse aspecten van Het Land van herkomst. Drie schrijvers worden meestal met Du Perron in verband gebracht: Stendhal, Proust en Larbaud. De invloed van deze laatste is gering. Zeker, in zijn jonge jaren spiegelde Du Perron zich graag aan Larbauds creatie van A.O. Barnabooth, miljonair, estheet en wereldreiziger, maar Ducroo beschikt noch over de financiële middelen, noch over de fundamentele zorgeloosheid die een dergelijke levenshouding vereist. Parijs vormde in de jaren dertig het toneel van massabetogingen en demonstraties, waarbij het geregeld tot gewelddadigheden kwam. De politiek beheerste het openbare leven, en ook de schrijvers ontkwamen niet aan deze druk. Het anticonformisme van Larbaud, en vooral de surrealisten, maakte plaats voor strijdbaarheid. Het ging er niet langer om de brave burgers te shockeren, maar om ze, met al hun hebbelijkheden en beperkingen, te motiveren voor een politieke keus.

De invloed van Larbaud blijft beperkt tot de Indische herinneringen, en dan eigenlijk alleen maar tot één bepaald detail. Net zomin als Barnabooth, gelooft Ducroo aan de romantiek van prentbriefkaarten. Zijn exotisme (dat, in weerwil van Malraux' ontkenning, wel degelijk bestaat) is een per definitie onvervuld verlangen, dat niet aan een bepaald land of een bepaalde streek gekoppeld is. In Parijs droomt hij van Indië, in Indië van Parijs. Maar zodra hij één van deze werelden tot zijn dagelijkse omgeving maakt, gaat de exotische aantrekkingskracht verloren.

Stendhal

Het is bekend, dat Du Perron de opzet van zijn autobiografische roman voor een belangrijk deel aan Henry Brulard (1835-'36) van Stendhal ontleende. Wanneer je de twee boeken vergelijkt, valt het niet moeilijk te begrijpen, waarom juist Stendhal voor Du Perron zo'n aantrekkelijk voorbeeld was. Beide schrijvers groeiden op onder vergelijkbare omstandigheden. Een betrekkelijk geïsoleerde jeugd, overschaduwd door de figuur van een gevreesde en zelfs gehate vader, die weinig aanleiding gaf tot de geijkte, weemoedige bespiegelingen over een verloren paradijs. Het wonderlijke is, dat Henry Brulard, in weerwil van de ‘feiten’ een veel treuriger indruk achterlaat dan Het land van herkomst. Hierbij speelt het temperament van de schrijver een grote rol. Stendhal beschikt niet over Du Perrons geheugen voor beelden en gebeurtenissen, maar hij is een meester in het oproepen van ‘stemmingen’. Hij behoort tot het soort mensen, wie de zinsnede, ‘daar kan ik mij nóg kwaad over maken’, in de mond bestorven ligt. In het vuur van zijn emoties maakt hij soms van een mug een olifant, terwijl Du Perron zijn vaak gruwelijke jeugdherinneringen (Francis Bulhof karakteriseert Het land van herkomst zeer terecht als een ‘wreed’ boek) op een veel gelatener, misschien Hollandser wijze presenteert. Toch blijkt er, juist op momenten van grote, emotionele beroering, een uitgesproken zielsverwantschap tussen beide schrijvers te bestaan. Net als Stendhal beschikt Du Perron over een sterk gevoel voor humor, dat hem voor al te dramatische uitschieters behoedt. Een prachtig voorbeeld is te vinden in de Zandbaai-episode (hoofdstuk twaalf), waarin alle spanning van het moment (naar aanleiding van een inci-

vervolg op pagina 43