Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 37]

De drijfveren van revolutionaire menigten
Een onderzoek naar politieke woelingen

Ideology and Popular Protest door George Rudé Uitgever: Pantheon Books, 176 p., f 13,35

Bastiaan Bommeljé

Als een typische laatbloeier debuteerde de historicus George Rudé eerst op negenenveertigjarige leeftijd in de wereld der wetenschappen. Hij werd geboren in Oslo in 1910, studeerde aan de universiteiten van Cambridge en Londen, waarna een onopvallende leraarsloopbaan hem meer dan vijfentwintig jaar bezighield. In 1959 vervaardigde hij echter in Parijs onder leiding van Georges Lefèbre en met hulp van Albert Soboul zijn eerste grote studie: The Crowd in the French Revolution.

Als een van de eerste Engelse geschiedkundigen richtte hij zich geheel op de Franse Annales-traditie van sociaal-economisch onderzoek met breed opgezette en nauwgezette kwantitatieve navorsingen. Rudé probeerde in zijn studie de omvang en de sociaal-stratigrafische opbouw te achterhalen van de volksmassa's die de Bastille bestormden en in de woelige revolutietijd voor zovele grandes journées vol demonstraties en openbare onrust zorgden.

Daarmee was hij, zeker voor zover het de Engelse historiografie betrof, een grondlegger van de trend die in de navolgende decennia hoogtij zou vieren: de bestudering van de geschiedenis van ‘het gewone volk’. Als een rode draad door het ondertussen indrukwekkend omvangrijke oeuvre van Rudé loopt zijn onderzoek naar de wederwaardigheden en de drijfveren van revolutionaire menigten, speciaal in de roerige achttiende eeuw. Zelf leidde hij sedert 1959 een zwervend bestaan. Hij was onder meer verbonden aan verscheidene universiteiten in Australië en Canada, alsmede aan de University of Stirling (Schotland), Columbia University in New York en de universiteit van Tokio.

Men ontkomt er echter niet aan te constateren dat de kwaliteit van Rudé's werk, na het veelbelovende begin, bijkans even afwisselend is als de verblijfplaats van de auteur. Naast uitstekende, of tenminste tamelijk interessante boeken als Wilkes and Liberty: a Social Study of 1763-1774, (1965) en het samen met zijn geestverwant E.J. Hobsbawm geschreven Captain Swing (1969), waren er ook enkele minder boeiende overzichtswerken, die niet zelden gebukt gingen onder een zekere mate van onnauwkeurigheid, en een aantal te verwaarlozen, doch meestentijds lijvige, niemendalletjes, als Debate of Europe, 1815-1850 (1972).

Stuurloos

Rudé kan niettemin beschouwd worden als een specialist op het gebied van de historische analyse van revolutionaire groeperingen, of het nu om geteisterde Engelse boeren in de middeleeuwen of het rumoerige menu peuple van het Parijs der revolutiejaren (1789 zowel als 1848) gaat. Onlangs heeft hij in Ideology and Popular Protest getracht in tamelijk kort bestek een methodologische samenvatting en verantwoording te geven van zijn onderzoekingen.

Momenteel is het wetenschappelijk klimaat niet ongunstig voor een dergelijke publikatie. Na de soms wat chaotische en modieuze aanzetten in de jaren zestig verschijnt er de laatste tijd nogal wat doorwrocht onderzoek naar een probleem als de relatie tussen ideologie en revolutionaire gedrevenheid van het ‘gewone volk’, terwijl vergelijkende analyses van de grote revoluties sinds het fascinerende en ambitieuze boek van Theda Skocpol, States and Social Revolutions: a Comparative Analysis of France, Russia and China, weer midden in de belangstelling staan.

In dit perspectief gezien is het jammer dat Ideology and Popular Protest een enigszins stuurloze indruk maakt. Rudé probeert in een voor historici altijd gevaarlijke mondiale omarmingsdrang zoveel mogelijk revoluties, opstanden, revoltes en andersoortige politieke woelingen te behandelen. Het resultaat is een weinigzeggende historische hutspot, waarin zulke uiteenlopende evenementen als de Jacquerie van Franse Boeren in 1358, de Kozakken-opstand in Rusland in 1773-'74, de Violencia in Columbia tussen 1949 en 1958, de Bundschuh-revoltes in Duitsland in de jaren 1502-1517, de woelingen in Transylvanië in 1784, de Mexicaanse revolutie van 1910, de Va-Nu-Pieds-beweging in Normandië in 1639, de revolutionaire toestanden in Engeland in het midden van de zeventiende eeuw, de ‘Meel-oorlog’ in de omstreken van Parijs in 1775, de Amerikaanse Revolutie, de Swing-landarbeidersrebellie in Engeland in 1870, de Franse revolutie van 1789 en de ‘revoluties’ van 1830, 1848, 1871, plus nog verschillende andere minder bekende opstanden, in een nauwelijks bij te houden tempo aan het oog voorbij trekken.

Rudé doet geen poging hierin enig systeem aan te brengen. Een verdeling in historische categorieën als revolutie, revolte, rebellie en rellen is voor hem blijkbaar van geen belang. Met de term ‘popular protest’ omvat hij op een eenvoudige wijze alle manifeste vormen van onrust of weerspannigheid van de lowerclasses tegen feodale landheren, belastinginners, fabriekseigenaren of kerkelijke en staatsoverheid.

Ideologie

De behandeling van het begrip ‘ideologie’ (the full range of ideas or beliefs that underlie social action, zoals Rudé tamelijk schaapachtig definieert) is eveneens wat teleurstellend. In de loop der jaren heeft Rudé zich steeds scherper geprofileerd als een ‘marxistisch’ historicus, en wel van een nogal ergerlijk soort, zo mag men daar na lezing van het hoofdstuk Ideology and Class Consciousness aan toevoegen. Met een welhaast verbluffende consequentie negeert hij het merendeel van de ‘nietmarixistische’ literatuur. Hij meent daarentegen dat het onontbeerlijk is op uitgebreide wijze zijn licht te laten schijnen over de schimmige erfenis die Marx en Engels nalieten in hun pogingen tot een ideologieconcept te komen waarin zowel plaats was voor hun ideeën aangaande het ‘vals bewustzijn’ van de arbeidersklasse, als voor hun inzicht dat ‘het proletariaat zich bewust is van haar historische taak’.

Uiteindelijk komt Rudé min of meer uit op het (overigens ook nogal onduidelijke) standpunt van Gramsci over de ideologie van de lagere sociale strata. Tegenover de rationalistische, gestructureerde en ‘gewilde’ klasse-ideologie van de bourgeoisie stelde Gramsci de ‘psychologische, historische en organisch gegroeide’ ideeënwereld van het gewone volk. Hoewel deze proletarische ideologie vaak verward en vol tegenstrijdigheden is, opgebouwd uit folklore, mythen en ‘gezond verstand’, kan het toch als een historische factor invloed uitoefenen op de ideeën van de middengroepen en aldus indirect ook op de hegemonie van de bourgeois-ideologie.

Maar Rudé gaat niet in op de vraag hoe het komt dat uitbarstingen van volkswoede op zekere momenten ontstaan, en waarom in andere tijden van schijnbaar even grote onderdrukking een gelaten passiviteit het gedrag der lagere sociale strata kenmerkt. Moet men bij rebellie denken aan een samenspel van gestegen verwachtingen en relatief achterblijvende materiële vooruitgang, of aan een overschrijding van de frustratietolerantie van een sociale klasse of wellicht toch aan objectieve wetmatige krachten der geschiedenis?

Kerk en Koning

Nauw verwant aan dat probleem is de vraag welke rol volksoproer speelt in waarlijke revoluties. Opstandig gedrag van boeren of arbeiders behoeft natuurlijk in het geheel niet te leiden tot revolutionaire situaties. Pas wanneer de heersende elite in verschillende kampen uiteenvalt en het centrale gezag haar macht en controle over haar repressieve apparaat verliest (bij voorbeeld door nederlagen in oorlogen) kan een soort anarchistische toestand ontstaan waarin een greep naar de staatsmacht tot revolutie kan leiden. In zo'n geval kan een volksoproer, aangezet door welke motieven dan ook, werken als een ‘aanjager’ van dat revolutionaire proces.

De ‘ideologie’ die ten grondslag ligt aan een dergelijk volksoproer behoeft zeker niet overeen te komen met de ideologie van de revolterende elitegroeperingen. Veelbetekenend in dit verband zijn de bekende voorbeelden die ook in het interessante boek van E.J. Hobsbawn, Primitive Rebels, (1959) te lezen zijn: opstandige boeren in het Rusland van vlak voor de Revolutie wierpen zich voor de geweren van schietende soldaten onder het roepen van aanhankelijkheidsbetuigingen aan de Tsaar; in Frankrijk ontstond in 1793 een sterke ‘Kerk-en-Koning’-beweging onder grote groepen boeren (de Vendée) die zich tegen de Revolutie keerden; en de fameuze strijdkreet van de Italiaanse boeren ten tijde van de vrijheidsoorlogen van Garibaldi luidde: ‘Weg met de bedelaars, leve de koning, de Paus en de Republiek!’.

Revoluties zijn, het behoeft nauwelijks herhaling, bijzonder complexe historische gebeurtenissen, waarin structurele maatschappelijke omstandigheden, oorzaken en aanlei-

vervolg op pagina 44