Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 32]

Aan de leiband van de politiek
De geschiedenis van de Amerikaanse journalistiek

Deciding What's News door Herbert J. Gans Uitgever: Constable, 393 p. f 45,15 Importeur: Nilsson & Lamm
The Powers That Be door David Halberstam Uitgever: Dell Book, 1071 p. f 12,25 Importeur: Van Ditmar

Lodewijk Brunt

Het televisiedebat tussen de presidentskandidaten John F. Kennedy en Richard M. Nixon liep op een ware slachting uit. Tegen alle adviezen in was Nixon pas op het laatste moment naar Chicago gekomen waar de opname zou plaatsvinden. Hij had een slopende campagne achter de rug, was ziek en doodmoe. Zijn gezicht was asgrauw en als gevolg van zijn ingevallen wangen leek zijn overhemd wel drie maten te groot. Net zo min als zijn opponent had hij gebruik durven maken van de mogelijkheid om zich in de studio te laten opmaken. Dat risico was te groot met al die journalisten in de buurt. Stel je voor dat de volgende dag in alle kranten de volgende vette kop te lezen zou zijn: NIXON GEBRUIKTE MAKE-UP VOOR TV-DEBAT, KENNEDY VOND DIT OVERBODIG. In de kleedkamer werkte iemand hem zo goed mogelijk bij met een scheerstaaf die toevallig aanwezig was.

Kennedy's adviseur was stiekem de studio uitgeslopen en had een paar straten verder wat Max Factor Creme Puff bij een drogist op de kop getikt. Meer was eigenlijk ook niet nodig, want Kennedy zag er zó al voortreffelijk uit. Hij kwam net van een toernee door Californië waar hij in een open auto had rondgereden, zodat hij mooi bruin was. Hij had zich tot in de puntjes op het debat voorbereid en was goed uitgerust.

Nixon maakte vanaf het begin van de opname een onzekere indruk. Al na enkele ogenblikken droop het zweet tappelings van zijn gezicht. Het was rampzalig, zijn aanhangers stonden te kreunen. In de regiekamer gebeurde iets merkwaardigs. Bij het begin had de adviseur van Kennedy de regisseur steeds om ‘reactieshots’ van zijn kandidaat gevraagd - hij wilde de beheerste, ietwat hooghartige trekken in beeld hebben terwijl Nixon aan het woord was - maar opeens begon hij te zeuren om meer reactieshots van Nixon, terwijl diens adviseur juist om Kennedy begon te roepen: alles liever dan die meedogenloze camera te richten op dat verkrampte, zwetende gezicht. De regiekamer veranderde in een gekkenhuis. ‘We hebben er nog twee tegoed van Nixon,’ schreeuwde Kennedy's adviseur, ‘we hebben er al zestien van Kennedy gehad en nog maar veertien van Nixon.’ ‘Nee, nee,’ gilde de adviseur van Nixon. Kennedy werd de eerste ‘televisiepresident’ van de Verenigde Staten; hij wist zo goed met dit medium om te gaan, dat zelfs de Amerikaanse intelligentsia er enthousiast over was. David Halberstam, auteur van het magistrale The Powers That Be, merkt op: ‘De televisie was dol op hem, hij was voor de camera geboren en de camera voor hem. Hij was de eerste grote politieke superster. Hij maakte de televisie groter, de televisie maakte hem groter. Iedereen gebruikte iedereen. De media gebruikten de president, de president gebruikte de media. Zijn presidentschap maakte dat het voortaan noodzakelijk was voor de politiek om een tv-toestel te hebben en ernaar te kijken.’

Henry Luce, directeur van Time en Life

Roosevelt

Halberstam beschrijft de groei van een aantal landelijke nieuwsorganisaties in de Verenigde Staten - CBS, Time, The Washington Post en The Los Angeles Times - en laat zien hoezeer deze opkomst verbonden is geweest met ontwikkelingen in de politiek. Wat Kennedy betekende voor de televisie (en andersom), betekende zo'n dertig jaar eerder Franklin Roosevelt voor de schrijvende pers en de radio. Onder deze New Deal-president werd de Amerikaanse federale regering in korte tijd herschapen van een kleine en bescheiden instelling in een oppermachtig en allesoverheersend apparaat. Washington werd de plaats waar alle macht en dus ook al het nieuws te vinden was.

De pers kon het allemaal nauwelijks bijbenen. Gelukkig hielp de president een handje. Het Witte Huis werd een school voor de journalistiek. Roosevelt zorgde dagelijks voor nieuws en begreep precies wat verslaggevers graag wilden horen. ‘Ik heb jullie vandaag weer een vette kluif voorgeschoteld,’ zei hij na afloop van een persconferentie, ‘en nu maar rennen naar de krant.’ Hij wist ook hoe hij zijn verhalen in de krant wilde hebben. ‘Als ik dat stuk moest schrijven,’ zo begon hij dikwijls, ‘dan zou ik het zó aanpakken....’ En dan dicteerde hij de regels waarmee het artikel het beste kon beginnen. De federale overheid breidde zich uit en de media volgden: een symbiose van pers en politiek was het resultaat. In Deciding What's News van de Amerikaanse socioloog Herbert Gans, die voor een deel dezelfde kranten en tv-nieuwsrubrieken onderzocht als Halberstam, valt te lezen hoe ver die verstrengeling gaat. Van alle mensen die in het nieuws verschijnen behoort zo'n driekwart tot de categorie van ‘Bekende Personen’, die grotendeels uit politici en hogere regeringsfunctionarissen bestaat. Ongeveer de helft van alle ‘nieuwswaardig’ geachte activiteiten heeft betrekking op de overheid. Gans schrijft dit toe aan de definitie van ‘nieuws’ die in de Amerikaanse samenleving opgeld doet. ‘Strikt gesproken heeft het nieuws vooral betrekking op de natie,’ zegt de auteur, ‘en de natie wordt voor het gemak opgevat als de regering, waarvan de president het symbool is.’ Een ‘gewoon’ iemand komt slechts in het nieuws als hij of zij een spectaculaire moord pleegt, terwijl de categorie ‘Onbekende Personen’ alleen figureert als er rellen zijn of een staking.

Familiebedrijf

Tot diep in de jaren zestig heeft het grootste deel van de landelijke pers aan de leiband van de politiek gelopen. De directies van kranten en omroeporganisaties streefden eerder naar aanzien en respectabiliteit dan naar zelfstandigheid en onafhankelijkheid. Dat gold zelfs voor een ‘volwassen’ krant als The New York Times. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog zou Arthur Krock de redacteur worden van de gezaghebbende opiniepagina van die krant, maar tot zijn woede benoemde de toenmalige eigenaar - C.L. Sulzberger - iemand anders. ‘Dit is een familiebedrijf,’ zei Sulzberger, ‘en het is een joodse krant en er werken verscheidene joodse verslaggevers voor ons. Maar zo lang ik hier de baas ben hebben we nog nooit een jood in de etalage gezet.’ Toen Krock later hoofd van de Washington-redactie werd, ging hij er trouwens niet bepaald prat op dat hij joods was en wilde hij onder geen beding joodse verslaggevers op zijn afdeling. Nadat hij weer een benoeming van een joodse journalist had tegengehouden, werd hij door een van zijn medewerkers aangesproken. Deze zei: ‘Sommigen hier denken dat je een antisemiet bent.’ ‘Nou,’ antwoordde Krock, ‘misschien is dat ook wel zo.’ The Los Angeles Times was selectiever in haar angst aanstoot te geven. De krant was in handen van de puissant rijke familie Chandler. Deze ‘heersers’ van Zuid-Californië waren typische ‘kingmakers’. Zij namen de zorg op zich voor de politieke loop-

[p. 33]

baan van Richard Nixon en wisten te bewerkstelligen dat hij vice-president werd onder Eisenhower. Tot verdriet van de laatste overigens. Hun krant stond volledig in dienst van hun favoriete politici. Politieke tegenstanders die in de krant wilden konden een pagina kopen, maar liepen dan evengoed nog het risico dat er in de opgegeven tekst veranderingen werden aangebracht.

In de jaren vijftig stond de Republikeinse conventie voor de keus tussen Taft en Eisenhower. Norman Chandler, de toenmalige eigenaar van de krant, prefereerde Taft, de meest conservatieve van de twee, maar zijn vrouw ‘Buff’ gaf de voorkeur aan Eisenhower. Ze ontzegde haar man de toegang tot haar slaapkamer als hij haar keuze niet zou volgen: ‘Geen Ike, dan ook geen seks,’ besliste ze. Dat Chandler Ike inderdaad ging steunen was niet het resultaat van deze pressie. Toen hij zich op de conventie met Taft had afgezonderd voor enig overleg achter de schermen werden ze gefotografeerd door een journalist die hen was gevolgd. Taft barstte los in een zeldzaam grove scheldpartij. Dat deed voor Chandler de deur dicht: het ging om een fotograaf van The Los Angeles Times!

Vietnam

De innige verbroedering tussen krantenmagnaten en politici ging vaak ten koste van de vrije nieuwsgaring. Halberstam zelf was ten tijde van het Kennedy-bewind correspondent van The New York Times in Vietnam. In zijn verslagen was weinig sympathie te vinden voor de Amerikaanse inmenging ter plaatse, hetgeen de president meermalen tot razernij bracht. ‘Kan die kerel niet eens worden overgeplaatst naar Rome of Parijs?’ drong Kennedy eens aan bij Halberstams werkgevers. Vergeefs. Andere kranten waren minder coulant tegenover hun verslaggevers. De directeur van Time en Life, Henry Luce, was absoluut niet gediend van enig kritisch geluid uit Saigon. Onwelgevallige berichten van zijn correspondenten werden eenvoudig niet gepubliceerd of zodanig herschreven dat er van de oorspronkelijke strekking niets meer overbleef. Een reeks van gerenommeerde journalisten heeft als gevolg van conflicten die over zulke praktijken ontstonden ontslag genomen of gekregen.

In de loop van de jaren zestig werden de familiebolwerken ontmanteld. Als gevolg van de belastingwetgeving moesten nieuwe bedrijfsvormen worden geconstrueerd. Deze nieuwe ondernemingen werden afhankelijk van de beursnoteringen op Wall Street, hetgeen hun overigens geen windeieren opleverde. Allerlei plaatselijke en regionale kranten en omroepstations leden als gevolg van de sterk toegenomen concurrentie van de televisie een kwijnend bestaan. Ze waren voor een habbekrats te koop. Bladen als de Washington Post en The Los Angeles Times breidden zich razendsnel uit. Ze maken nu deel uit van bedrijven die tot de grootste en rijkste van de Verenigde Staten behoren.

Deze ontwikkelingen liepen parallel aan een proces van journalistieke ontvoogding. Dit werd op gang gebracht door de Vietnam-oorlog en bereikte zijn climax tijdens de Watergate-affaire. Toen hebben de redacties van de landelijke nieuwsmedia zich één voor één ontworsteld aan de wurgende omklemming van de politiek. Te zamen brachten ze Nixon en zijn trawanten ten val. Er was geen behoefte meer aan een president die dicteerde hoe zijn verhaal in de krant moest komen. Watergate is de triomf van de moderne Amerikaanse journalistiek. Herbert Gans laat zien dat de tradities waaruit bij die gelegenheid geput kon worden door verslaggevers als Bernstein, Hersh en Woodward, teruggaan tot ‘muckrakers’ als Lincoln Steffens en Ida Tarbell, die omstreeks de eeuwwisseling furore maakten met hun onthullende reportages. Typerend voor deze ‘hervormende’ journalistiek was, dat politieke misstanden steeds werden gezien als uitwassen van een systeem dat op zich zelf boven iedere kritiek verheven geacht werd. Halberstam lijkt van ditzelfde hout gesneden. Dat de politicus als superster van zijn troon is gestoten laat de Amerikaanse droom in zijn ogen niet alleen onaangetast, maar voegt er zelfs nog een dimensie aan toe: de journalist als nieuwe cultuurheld.