Vooys. Jaargang 18

[p. 92]

Esther Blom, De vlam van het menselijk denken; Nico van Suchtelen (1878-1949).
Amsterdam (Wereldbibliotheek) 1999. 239 blz. Prijs f 39, 50. ISBN 9028418415

Het familielid als hagiograaf

Het voorwoord in De vlam van het menselijk denken, een biografie over Nico van Suchtelen, schrijver, vertaler, filosoof, uitgever, idealist, humanist en wat dies meer zij, geeft de lezer geen behaaglijk voorgevoel. Schrijfster Esther Blom stelt zich in dit voorwoord meteen aan de lezer voor als een kleinkind van de gebiografeerde en probeert haar gevoel van verbondenheid met haar grootvader, die anderhalf jaar na haar geboorte stierf, te verklaren. Waren het de familiekiekjes of het schilderij dat thuis hing en waarop opa afgebeeld was, die haar altijd zo intrigeerden en haar belangstelling voor Van Suchtelen genereerden? De lieftallige onbeduidendheid van zulke details mag een glimlach opwekken; op het moment dat Blom haar biografie verdedigt tegen de gedachte dat Van Suchtelen zelf geen biografie gewenst zou hebben (getuige zijn uitspraak: ‘Niets is zo belangrijk als de menselijke ziel, maar niets is zo onbelangrijk als het menselijk lot.’), zal een lichte ergernis zich vermoedelijk bij de lezer gaan aftekenen. Want wat is Bloms verdediging? Ze had ‘een terugkerende droom’ waarin Van Suchtelen ‘naar me glimlacht, zittend in een tuinstoel in een lommerrijke omgeving. Gezien het feit dat hij een studie schreef over psychologische droomverklaringen onder invloed van Freud en Jung, leek het me stijlvol hierin een teken van toestemming te zien en aan de slag te gaan.’ (p. 13) Natuurlijk heeft elke biograaf zijn persoonlijke motieven voor het schrijven van een biografie en kan het geen kwaad om iets van de achtergrond die aanzette tot schrijven te verhelderen, maar het is maar de vraag in hoeverre Blom zichzelf geloofwaardiger maakt door zulke petites histoires te debiteren.

In datzelfde voorwoord gaat Blom in op wat voor haar als rechtvaardiging geldt om deze biografie te publiceren, een biografie stel ik vast over een schrijver die niet meer gelezen wordt en hoogstens als letterkundig curiosum de annalen der letterkunde nog mag verrijken. Haar redenering luidt als volgt: ‘De laatste jaren zijn er indrukwekkende, omvangrijke biografische studies verschenen over tijdgenoten zoals Van Eeden, Van Deyssel, Heijermans, Henriëtte Roland Holst en Gorter; mensen die Van Suchtelen gekend of op zijn minst ontmoet heeft. Dat maakt nieuwsgierig naar zijn plaats in die voorbije tijd.’ Als een van de meest gelezen auteurs in zijn tijd verdient Van Suchtelen inderdaad zeker aandacht. Helaas heeft Blom, zo schrijft ze, tijdens het onderzoek de ‘illusie van volledigheid’ moeten laten vervliegen, dit waarschijnlijk bij gebrek aan bronnen - waarschijnlijk: de oorzaak laat ze namelijk impliciet. En evenmin expliciteert ze waar ze zich in haar biografie op richt: is het uitgangspunt voor haar boek een beschrijving van het leven en karakter van de mens Van Suchtelen? Of oriënteert ze zich op zijn letterkundig werk en zijn betekenis voor de toenmalige literatuur? Na het lezen van haar biografie kom ik tot de conclusie dat Blom ervoor gekozen heeft persoon, karakter en belevenissen van Van Suchtelen te beschrijven.

Deze keuze is echter niet zonder problemen. Het personage Nico van Suchtelen zoals dat in deze chronologisch opgezette biografie naar voren komt, is niet iemand die onder de tragische slagen van het lot gebukt ging, die een noodlottige verscheurdheid in zijn ziel wist of die zijn omgeving met een exorbitant egocentrisme terroriseerde. Van Suchtelen blijkt een aardige, bescheiden, sympathieke, intelligente, vrijwel feilloze man die als een wolkje melk in de koffie het leven verzacht. En zulke personages mogen in het dagelijks leven buitengewoon plezierig zijn, in een biografie vereisen ze kunst- en vliegwerk van de biograaf; al te grote braafheid wekt nu eenmaal geen spanning op en biedt weinig mogelijkheden tot profilering. Dus moet de biograaf een manier vinden om zijn verhaal toch leesbaar te houden. Blom heeft deze zoektocht echter niet nodig geacht. Ze verwacht van de lezer dat deze gecharmeerd is van de positieve boodschap die Van Suchtelen vrijwel zijn hele leven in al zijn doen en laten uitdroeg, dat de lezer geboeid is door het idealisme dat Van Suchtelen zelfs na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog deed uitroepen, dat ‘gij’, de ‘volkeren van Europa’, het in uw macht hebt, ‘in dezen tijd van ontreddering, ellende, rouw en goddank, zelf-inkeer, méér dan ooit vroeger, de tot dusver onbegrepen machten waarvan ge speelbal waart, te beheerschen’ (p. 92). Blom denkt dat de lezer géinteresseerd is in de beschrijvingen van kampeerescapades waaraan Van Suchtelen zich met zijn kinderen waagde en meent dat de lezer deelt in haar sympathie voor Van Suchtelen die haar ertoe aanzet hem kwalificaties toe te dichten als ‘mild’, ‘bescheiden’, ‘zachtaardig’, ‘verantwoordelijk’ enzovoorts. Wat ze stelt in het

[p. 93]

voorwoord, dat ze het ‘een eer en een genoegen’ vond om Van Suchtelen te kunnen portretteren, vindt zijn weerspiegeling ruimschoots in deze biografie.

Blom heeft zich niet gerealiseerd, dat een goede schilder juist een donkere toets op zijn palet aan dient te brengen als in het onderwerp dat hij op het doek wil vereeuwigen, van nature teveel het licht overheerst. Dat de ideeën van Van Suchtelen in zekere opzichten nogal naïef konden zijn (iedereen die Van Suchtelens Tat tvam asi of De stille lach heeft gelezen zal het beamen), zullen we van Blom niet uitgebreid vernemen. In De stille lach bijvoorbeeld wordt van Nietzsche gesteld dat die ‘uitsluitend vat heeft op dekadente salonfilosofen, onbekookte bakvisjes en brute vechtjassen, die zich zonder kwasi-diepzinnige “rechtvaardiging” hunner grofzieligheid niet op hun gemak voelen in beschaafd gezelschap’. Maar aan zulke uitlatingen wijdt Blom bij voorkeur geen woorden. In zo'n geval concludeert ze liever dat bepaalde passages in een boek wellicht ‘oubollig’ mogen lijken en ze vervolgt dan dat er evengoed veel moderns (‘verrassend tijdloos’) in het boek in kwestie te lezen is. Waarna vanzelfsprekend een voorbeeld aangehaald wordt van die laatste categorie. En wanneer de schrijver en journalist H.L.P. Wiessing op ironische wijze het bij tijd en wijle kinderlijke idealisme van ‘onze Nico’ in 1914 aan de kaak stelt, krijgt deze van Blom later in haar boek domweg de sneer dat Wiessing ‘malicieus’ is en dat hij het succes negeerde dat Van Suchtelen met zijn ideeën ondervond. En dat terwijl juist in zo'n passage de persoon Van Suchtelen diepte krijgt, warmte opwekt en levend wordt. Blom roept met haar welhaast louter verkondigen van de rechtschapenheid en ingetogenheid van Van Suchtelen bij de lezer een sluimerende verbolgenheid op: deed Van Suchtelen dan helemaal niets verkeerd in dat leventje van hem?

Deze vraag krijgt midden in de biografie plotseling een onverwacht antwoord. Deze innemende man blijkt toch een schaduwzijde te kennen. In 1920 verlaat hij zijn vrouw en vijf kinderen voor de eveneens getrouwde Tosa van der Werff. Maar hoe vangt Blom in haar biografie dan deze voor Van Suchtelen drastische gebeurtenis op? Haar reactie is eenvoudig: ze vangt dit vrijwel niet op. Ze concludeert dat de ‘sleutel tot deze ontwikkeling’ moeilijk te vinden is en ‘nooit helemaal ontsluierd’ zal kunnen worden. En daarmee is op een opmerking over de rol van de chicanerende schoonmoeder in Van Suchtelens scheiding na de kous af. Terwijl dit voorval bij uitstek de gelegenheid was geweest om van Van Suchtelen een man te maken met bloed in de aderen, gevoelens in het hart en dwalingen in het hoofd. Misschien is er inderdaad helemaal niets in de schriftelijke nalatenschap van Van Suchtelen te ontdekken wat op deze gebeurtenis preludeert, maar dan nog dient een goede biograaf een voorval als dit terdege te verklaren en psychologisch goed uit te diepen. Eén van de belangrijkste gebeurtenissen in het leven van de gebiografeerde moet toch begrepen worden of in ieder geval voor de lezer begrijpelijk gemaakt worden, zeker als dit geheel in tegenspraak is met de persoon die we daarvóór onder ogen gehad hebben.

Blom is er, kortom, niet in geslaagd zich genoeg te distantiëren van de warmte die zij voor haar grootvader voelt. Ze heeft te weinig de confrontatie gezocht met het sympathieke beeld dat zij en haar omgeving van Van Suchtelen koesteren en is te weinig op zoek gegaan naar de man die ook zijn verlangens en zijn tekortkomingen zelfs als die in hoge mate samenhingen met zijn deugden moet hebben gekend. Waarom had Frederik van Eeden zo'n hekel aan Van Suchtelen, waarom kan Wiessing zijns ondanks het niet nalaten Van Suchtelen, naar zijn zeggen ‘een altijd oprecht en onbevangen mens’, om de tuin te leiden? Een uitgebreidere behandeling van zulke vragen had Van Suchtelen meer tot een waarachtig levend mens gemaakt en minder een apocriefe heilige van deugden en idealen.

Over het algemeen kleven er überhaupt veel bezwaren aan de methodes die Blom in haar boek hanteert. Waarom citeert zij zo veel, zo vaak en zo lang? Ieder die de passages in de Herinneringen uit de oude tijd van Annie Salomons over Nico van Suchtelen wil lezen, kan ermee volstaan Bloms biografie te kopen. En het tweede hoofdstuk wordt zelfs bijna voor de helft door citaten in beslag genomen. Haast nergens zet ze citaten tegenover elkaar, confronteert ze visies. Ze haalt aan en neemt over. Het kan natuurlijk het geval zijn dat Blom hiertoe heeft moeten besluiten wegens gebrek aan materiaal (zoals ze dat bijvoorbeeld in het tweede hoofdstuk aangeeft), maar dan valt dat té weinig in haar boek te lezen. En dan nog had een minder kritiekloos aanvaarden van de woorden van Van Suchtelen zelf en meningen over en visies op zijn persoon het boek ongetwijfeld goed gedaan.

[p. 94]

In haar schrijfstijl is Blom bepaald niet altijd even geraffineerd. Het eerste hoofdstuk bijvoorbeeld ‘Nico van Suchtelen wordt geboren’ wordt met het refereren aan het eerste fotootje van de jonge auteur aldus afgesloten: ‘Het stereotiepe babykiekje van de kleine Nico, op zijn buik gewenteld, met zichtbare inspanning het hoofd geheven houdend, doet uiteraard in niets vermoeden dat hier de toekomstige vertaler van Goethes Faust, deel twee, ligt.’ (p. 19) Weinig lezers zullen in de illusie geleefd hebben, dat de piepjonge Van Suchtelen zich zal hebben laten fotograferen terwijl hij naarstig aantekeningen in een woordenboek Duits-Nederlands maakt, met schuin op het prille neusje zijn leesbril. En wat bezielt Blom om in een biografie die noodgedwongen ‘van beperkte omvang’ is, anderhalve pagina te reserveren voor een uitgebreide sfeertekening van het huisje dat Nico vanaf 1921 met de lieflijke Tosa van der Werff bewoonde?

Deze biografie biedt desalniettemin zeker ook meer dan lezenswaardige gedeelten. Met name de hoofdstukken waarin de Wereldbibliotheek een belangrijke rol speelt - de uitgeverij waarvan Van Suchtelen vanaf 1932 directeur was - leveren boeiende leesstof op. En het boek reikt een kleine schat aan informatie aan voor wie een ander tijdsbeeld wil zien dan dat van Van Ostaijen, Carry van Bruggen en andere wel nog gelezen auteurs uit de periode 1900-1940.

Bovenal is deze biografie echter een gemiste kans. Van Suchtelen is een vergeten schrijver, zijn leven biedt weinig werkelijk dramatische momenten en zijn karakter is weinig conflictueus. Waarom zou een lezer zich dan in deze materie willen verdiepen? Dit probleem had opgelost kunnen worden door een grotere nadruk op de literaire betekenis van Van Suchtelen, op het succes van de Wereldbibliotheek en het belang van Van Suchtelen voor deze uitgeverij, of door een grotere aandacht voor de contacten die Van Suchtelen met andere schrijvers onderhield. Ook waren enige woorden op zijn plaats geweest waarom (en waarom juist na de Tweede Wereldoorlog!) Van Suchtelens oeuvre zo in de vergeethoek is geraakt. Maar dat alles vond Blom niet noodzakelijk en dat terwijl ze haar grootvader er naar alle waarschijnlijkheid heel wat meer recht mee had gedaan dan door nu als zijn hagiograaf op te treden.

Patrick Rooijackers