Vooys. Jaargang 18

Jaap Goedegebuure, Zee, berg, rivier. Het leven van H. Marsman. Amsterdam/Antwerpen
(De Arbeiderspers) 1999. 434 blz. Prijs f 69, 90. ISBN 9029521597

Aarzeling, onzekerheid, twijfel

In deze biografie van de dichter, schrijver en criticus H. Marsman (1899-1940) bouwt Jaap Goedegebuure voort op het fundament dat hij in 1981 legde met zijn tweedelige studie (dissertatie) Op zoek naar een bezield verband. Het is merkwaardig gesteld met Marsman. Hij schreef in enkele korte periodes in zijn leven intensief en veel. Met name zijn poëzie ontstond uitsluitend bij de gratie van de inspiratie. Proza schrijven deed hij min of meer weloverwogen, nadat hij daartoe besloten had zoals hij ook na enige moeizame pogingen besluiten moest dat daar zijn kracht niet lag. Wezenskenmerken van Marsman waren aarzeling, onzekerheid, twijfel. Hij hechtte zeer veel waarde aan het oordeel van zijn vrienden en collega's: Arthur Lehning, Roel Houwink, D.A.M. Binnendijk, Gerard Bruning, Erich Wichman, Adriaan Roland Holst en vooral Edgar du Perron. Hij onderwierp wat hij geschreven had na kortere of langere tijd aan strenge zelfkritiek, die erin resulteerde dat, toen in 1938 voor het eerst en nog bij zijn leven zijn Verzameld werk verscheen, veel van wat hij tot dan toe had gepubliceerd daarin niet werd opgenomen.

En zoals het hem in de letterkunde verging, zo verging het hem ook daarbuiten. Hij zocht zijn heil bij het vitalisme, het pre-Hitleriaanse fascisme van Mussolini en het katholicisme. Midden jaren twintig bevond hij zich nadrukkelijk in het brandpunt van de Nederlandse letterkunde en formuleerde hij krachtig en fel zijn standpunten. Maar toen in 1930 de Prisma-discussie oplaaide, moest Du Perron hem actief bij de discussie betrekken. Zelf was Marsman toen eigenlijk alweer moe van polemieken en vervuld van weerzin jegens het literaire bedrijf. Dit laatste manifesteerde zich onder meer in langdurige periodes gedurende welke Marsman in het buitenland verbleef. Hij bereisde Spanje, Italië, Zwitserland en Frankrijk. De tweede helft van de jaren dertig woonde hij vrijwel permanent in het buitenland, vaak in zeer afgelegen kleine dorpen.

Na lezing van Goedegebuures boek kan men niet anders dan vaststellen dat Marsman alleen werkelijk overtuigend was als minnaar: hij versleet in de jaren twintig een flink aantal vriendinnen, onder wie enkele persoonlijkheden van formaat en met het nodige esprit. Maar ten slotte liet hij zich toch welbewust inpakken en in de huwelijksboot leiden door de kordate Rina Barendrecht (de ‘sergeant’), die, nadat ze getrouwd waren, met vaste hand het huishouden bestierde. Een even vermakelijke als onwaarschijnlijke episode verdient in dit verband een uitvoeriger vermelding. Voordat Marsman in de armen viel van Rien Barendrecht had hij een innige relatie met Elisabeth de Roos. Enkele jaren later trouwde Elisabeth (‘Bep’) met Du Perron. Marsman verwerkte zijn affaire met De Roos in zijn boek De dood van Angèle Degroux. Du Perron was intussen Marsmans literaire mentor geworden, en zijn raadgevingen werden door Marsman vrijwel altijd klakkeloos opgevolgd. En zo kon het gebeuren dat Marsman te logeren was in het kleine Parijse appartement van de Du Perrons, om samen met

[p. 91]

Du Perron te sleutelen aan De dood van Angèle Degroux, in aanwezigheid van beide protagonisten. Uit niets blijkt dat Du Perron iets van de vroegere affaire tussen Hennie en Bep afwist.

Het blijvende belang van Marsman ligt zonder twijfel in zijn poëzie. Bij de recente verkiezing van ‘het’ Nederlandse gedicht van de twintigste eeuw viel de eerste keuze op Marsmans ‘Herinnering aan Holland’, het beroemde vers dat hij overigens juist schreef toen hij ver van Holland vandaan was, werkelijk een herinnering dus. Van Marsmans verzamelde gedichten zijn tienduizenden exemplaren verkocht: in 1992 verscheen de twintigste druk. Niettemin benadrukt Goedegebuure onwillekeurig (?) het aarzelende karakter van de figuur Marsman. Hij signaleert zijn hoge stem, bleke huid, een hortende schrijfstijl, onhandige gebaren, zwakke gezondheid, gebrek aan fantasie, wisselende overtuigingen, hooghartigheid, mensenvrees, onzekerheid en twijfel. Kortom, een krachtige figuur kan men Marsman na het lezen van Zee, berg, rivier niet noemen. Terwijl toch juist de leidersaspiraties uit de jaren twintig het beeld dat van Marsman is blijven bestaan mede bepalen. Dit komt misschien doordat hij zijn onzekerheid regelmatig luidkeels overschreeuwde, en de echo daarvan is hardnekkig blijven doorklinken. Prachtig is in dit verband wat Jan Engelman over Marsman opmerkte: ‘Hij vloekt als een veedrijver, maar is gekweld als een duivel, en bang als een kind in 't donker.’ In de biografie vormen de letterkundige wereld en de literatuur van Marsman nadrukkelijk het decor. De hoofdstuktitels zijn alle citaten uit Marsmans werk. Er wordt overvloedig geciteerd, met name uit het autobiografische Zelfportret van J.F. Er zijn momenten dat de lezer al zo lang niets heeft vernomen over Marsmans vorderingen als rechtenstudent dat men bezorgd wordt of hij eigenlijk nog wel iets uitvoert. Over bijvoorbeeld het contact met zijn twee jongere broers of zijn ouders, die hem allen overleefden, vernemen we weinig. Natuurlijk gaat Goedegebuure wel uitvoerig in op Marsmans dood. Ten eerste omdat hij een gedicht schreef waarin hij zijn dood lijkt te voorvoelen, hetgeen onweerstaanbaar tot de verbeelding spreekt:

De avond daalt;
een zinkend schip.
de kiel slaat op
een blinde klip.

[...]

een zinkend schip
een koele maan
twee stemmen, stijgend uit de
klip:
o, red ons, wij vergaan!

Maar ook is het van belang wat Goedegebuure schrijft over de toedracht van Marsmans overlijden. De mare wil namelijk dat het schip, MS Berenice, waarop hij vanuit het bezette Europese vasteland naar Engeland wilde ontkomen, door een Duitse torpedo werd getroffen. Aan boord van het schip echter, zo verklaarden de enkele overlevenden, werd een krachtige explosie waargenomen die niet van een torpedo afkomstig was. Veel later is bovendien vastgesteld dat geen Duitse torpedoboten in de buurt van de Berenice waren, zodat de oorzaak van het ongeluk veeleer buiten krijgshandelingen gezocht moet worden.

Waar Goedegebuure feitelijk relaas doet van gebeurtenissen en ontwikkelingen is zijn boek boeiend en meeslepend. Maar waar hij aan het interpreteren slaat verliest hij wel eens aan overtuigingskracht. Zo schrijft hij naar aanleiding van het gedicht ‘Virgo’: ‘Hier is geen sprake van eenwording van de mannelijke ikfiguur met de vrouwelijke partner, seksueel noch anderszins. De zuiverheid en maagdelijkheid van de vrouw laten geen vereniging toe, en nopen tot handhaving van een strikt isolement. Juist dat isolement en de aanwezigheid van het door Marsman altijd weer verheerlijkte zonlicht maken de virginale figuur tot een spiegelbeeld van zijn dichterlijk ik zoals zich dat in zijn oudste poëzie manifesteert. Het type van de individualistische kunstenaar, wiens autonomie narcistisch of op z'n minst zelfreflexief van aard is, krijgt in het type van de niet op seksuele eenwording gerichte vrouw een pendant.’ (p. 97) Wie bereid is een enkele keer dit soort uitweidingen voor lief te nemen krijgt van Goedegebuure, aan de hand van de figuur van Marsman, een levendig beeld voorgeschoteld van de Nederlandse letterkunde tussen 1920 en 1940. Daarin ligt in de eerste plaats de kracht van dit boek: een overtuigende biografie over een auteur die zelf maar zelden overtuigen kan.

Reinder Storm