Vooys. Jaargang 18

Caspar Wintermans, Alfred Douglas. De boezemvriend van Oscar Wilde. Met een voorwoord van Gerrit Komrij en een keuze uit de poëzie van Alfred Douglas.
Amsterdam (De Arbeiderspers) 1999. 252 blz. f 45, -.

Under a cloak of black ambiguous words

In augustus 1995 verscheen een nummer van het inmiddels opgeheven tijdschrift Maatstaf dat geheel gevuld was met een biografische bijdrage van Caspar Wintermans over Lord Alfred Douglas, die vooral bekend is als de vriend van Oscar Wilde. Inmiddels heeft Wintermans die bijdrage bewerkt tot een boek dat onlangs is verschenen als deel 36 in de Open Domein-serie van De Arbeiderspers.

Kort gezegd is de beroemde liefdesgeschiedenis als volgt. De gevierde kunstenaar Oscar Wilde en de veel jongere aristocratische student Lord Alfred Douglas - bijgenaamd Bosie - leerden elkaar in 1891 kennen. Er ontstond een innige vriendschap. Dit tot grote ergernis van de vader van Douglas, de markies van Queensberry. Nadat Queensberry Wilde voor een ‘somdomite’ (sic) had uitgemaakt, zette Douglas Wilde aan om een proces te beginnen tegen zijn vader. Wilde werd van aanklager aangeklaagde wegens zijn homoseksuele uitspattingen. Uiteindelijk belandde hij in de gevangenis. Na Wilde's vrijlating zou Douglas (na een kortstondig samenzijn in Napels) hem in de steek laten en hem niet meer financieel ondersteunen, zo is het

[p. 59]

vaak geschetste beeld.

Men kan zich afvragen waarom Wintermans een biografie over Douglas heeft willen schrijven. Er bestaan immers al veel publicaties over Douglas en Wilde. In 1984 verscheen H. Montgomery Hyde's uitgebreide en goede biografie van Douglas. Veel nieuw materiaal wordt niet aangedragen door Wintermans, met uitzondering van enige mededelingen over Douglas' nicht Violet en de componist Havergal Brian. Maar deze figuren leveren nauwelijks nieuw inzicht in leven en werk van Douglas.

Wintermans' uiteindelijke doel is niet het louter beschrijven van Douglas' leven en relatie met Wilde, maar een rehabilitatie van Douglas. Volgens Wintermans wordt Douglas - vooral in Nederland - al te vaak afgeschilderd als de kwade genius die Wilde ertoe aanzette om Douglas' vader een proces aan te doen wegens smaad. Wintermans vindt dat Douglas ten onrechte zo negatief wordt afgeschilderd. Hij is echter niet de eerste in Nederland die dat vindt. Al in 1921 schreef Jan Greshoff in een - door Wintermans helaas niet genoemde - brochure getiteld Alfred Douglas en Oscar Wilde dat ‘Douglas [...] tot Wilde's dood zijn jeugdvriendschap getrouw [is] gebleven. Tegen den wil van zijn familie, tegen de publieke opinie en tegen zijn moreele en financieele belangen in heeft hij Wilde tot aan diens dood op alle wijze geholpen en gesteund. Hij heeft hem zijn villa bij Napels afgestaan, zooals hij hem later zijn hotel te Parijs ter beschikking stelde. En bovendien besteedde hij aanzienlijke sommen aan Wilde's levensonderhoud.’

Wintermans wil Douglas rehabiliteren door aandacht te besteden aan zijn poëzie. Gerrit Komrij schrijft in zijn voorwoord tot Wintermans' boek: ‘Is iemand die één goed, één werkelijk goed gedicht schrijft - zo luidt de vraag - alleen al daardoor gered? Dan zou Alfred Douglas zich in de volstrek te veiligheidszone bevinden. Van hem is het grandioze The Dead Poet. Het behoort zonder meer tot de grootste gedichten aller tijden. Het heeft alleen weer de pech dat het over Oscar Wilde gaat.’ Verder schrijft Komrij over Wintermans' boek: ‘Het is een boek waarin - en dat is het belangrijkste - de rechtvaardiging van dit leven, de poëzie, aan bod komt.’ Wintermans schrijft zelf: ‘Wat volgt is een apologia voor een dichter van formaat, een uiterst consciëntieus woordkunstenaar wiens literaire prestaties jammer genoeg zijn overschaduwd door zijn betrokkenheid bij het meest geruchtmakende society-schandaal van het fin-de-siècle: het proces van Oscar Wilde.’ Wintermans wekt dus de verwachting dat hij in zijn boek uitgebreid zal ingaan op Douglas' poëzie en dichterschap. Niets is minder waar. Het boek is vrijwel geheel gewijd aan de nasleep van Douglas' avontuur met Oscar Wilde en alle processen (het boek heeft niet voor niets als ondertitel De boezemvriend van Oscar Wilde). Slechts heel af en toe wordt een gedicht van Douglas aangehaald, bijvoorbeeld in de passage waarin Wilde tijdens het proces de regel ‘I am the Love that dare not speak its name’ uit Douglas' gedicht ‘Two Loves’ moet uitleggen. Pas in het laatste hoofdstuk, dat slechts tweeënhalve bladzijde beslaat, gaat Wintermans in op de vorm van Douglas' poëzie. Daarna geeft hij een bloemlezing uit zijn poëzie. Die selectie wordt nergens verantwoord en dus rijzen vragen als: waar komen die gedichten uit? Welke versie is hier geciteerd? Zijn er varianten? Zijn er handschriften? Waarom deze selectie? Welke invloed heeft Douglas' poëzie gehad? Geen enkele vraag wordt gesteld, laat staan beantwoord. De meest verbazingwekkende passage uit dit hoofdstukje is wel de volgende: ‘Bosie's verzen, wier muzikaliteit natuurlijk pas volledig tot haar recht komt als ze hardop worden gelezen, behoeven geen uitgebreide exegese. Ze zijn niet hermetisch, waarmee niet is gezegd dat het hen aan diepzin ontbreekt.’ Hoe komt Wintermans erbij dat deze verzen geen exegese behoeven? Douglas' gedichten bevatten tal van raadselachtige zinnen en woorden. Bijvoorbeeld: ‘Ah, woe to us who look for asphodel / Where asphodel is not’ in ‘Stones for bread’. (p. 237) Niet iedere hedendaagse lezer zal de betekenis en de symboliek van ‘asphodel’ kennen. Het is een lelie-achtige bloem die bij de Grieken aan de doden gewijd was. Volgens Homerus wandelden de schimmen van overleden helden in de onderwereld in een veld met asfodellen beplant. Ook in Boutens' poëzie komt dit beeld voor: ‘Langs 't onafzienbare gazon / Van asfodel’. Waarom wordt geen enkele poging gedaan om Douglas' poëzie te interpreteren en te contextualiseren in het licht van de tijd waarin de gedichten geschreven werden? Ik vind

[p. 60]

dat Wintermans zijn doel zeker niet bereikt heeft door louter een aantal verzen van Douglas te bloemlezen. Dat lijkt me al te gemakkelijk.

Het is jammer dat Wintermans maar weinig aandacht besteedt aan de contemporaine Nederlandse receptie van Douglas' poëzie, omdat zo een aardig beeld van de waardering voor Douglas als dichter geschetst zou kunnen worden. Af en toe citeert Wintermans iets uit Nederlandse kranten. Hij noemt het essay van P.N. van Eyck en P.C. Boutens' uitgave van Douglas' Poems (1908) wel, maar gaat er nauwelijks op in. Over Boutens' uitgave van de Poems had toch wel wat meer geschreven kunnen worden dan één alinea. Mooi is de aanhaling van Douglas' brief aan Boutens, zoals destijds al geciteerd door Johan Polak in zijn lezenswaardige boekje Oscar Wilde in Nederland. Een flard verlaat fin de siècle uit 1988 (overigens wordt deze titel door Wintermans fout weergegeven in zijn bibliografie als Een verlaat flard fin de siècle; daarmee heeft hij Polak, die hij bedankt in het voorwoord, zeker geen dienst bewezen). Maar de andere secundaire literatuur over Boutens en Douglas wordt niet genoemd. Karel de Clerck schreef er al in 1956 een artikel over in De Vlaamse Gids, en twee jaar geleden verscheen een artikel over Boutens, Oscar Wilde, Robert Ross en Alfred Douglas in De Parelduiker van mijn hand. Evenmin vermeldt Wintermans dat Boutens een meesterlijke vertaling maakte van Douglas' sonnet ‘The dead poet’. Ik zie het als een gemiste kans dat de Douglas-receptie in Nederland in dit boek niet ruimer beschreven is. Wellicht zijn er meer Nederlandse vertalingen gemaakt van Douglas' poëzie. Wintermans had bijvoorbeeld ook kunnen wijzen op de recensie van Edward B. Koster in Groot Nederland (1910) van Douglas' bundel Sonnets (1909). Koster rekent deze sonnetten (met T.W.H. Crosland) ‘tot de mooiste [...], die in het Engelsch geschreven zijn’. Hij spreekt van ‘de hooge gaven van dezen dichter’. Er zijn ongetwijfeld meer besprekingen verschenen van Douglas' poëzie.

Tot slot een kanttekening bij Wintermans' stijl. Wintermans doorspekt zijn betoog voortdurend met wollige en niet ter zake doende zinswendingen. Hij richt zich af en toe in terzijdes tot de lezer als ware hij een negentiende-eeuwse verteller van een historische roman. Dit procédé kan irritatie opwekken bij de lezer, zoals in de volgende passage over een foto van de redactie van het tijdschriftje The Pentagram: ‘Zoals de meeste Victorianen die poseerden voor de camera, blikken ze zelfbewust en vrij ernstig. Ik houd van die plaatjes.’ (mijn cursivering, MG). Ook worden bepaalde formuleringen letterlijk herhaald, zoals: ‘Dames werd de toegang ontzegd: zij werden te fijnbesnaard geacht een dergelijk proces bij te wonen.’ (zie p. 35 en 106) Dergelijke herhalingen zijn hinderlijk in een biografie waarvan de hoofdtekst niet meer dan 144 pagina's beslaat.

De uiteindelijke verklaring voor het negatieve beeld van Douglas is volgens Wintermans afgunst. Hij schrijft in een passage die meer over hemzelf zegt dan over de verguizers van Douglas: ‘Afgunst! Men kan zich niet onttrekken aan de indruk dat het venijn dat in de loop der jaren over Bosie is uitgestort, ten dele voortkomt uit al dan niet bewuste jaloezie. Want ja, de meesten van ons zijn niet echt mooi. De meesten van ons zijn niet van adel. De meesten van ons zijn niet zó charmant dat het ons lukt charmante figuren als Wilde te charmeren - als we ze al tegen het lijf lopen. En dichten kunnen we ook al niet - althans niet zo knap dat we lof oogsten van meesters als Stéphane Mallarmé. Douglas was bijzonder bevoorrecht. Dat stak, en dat steekt.’ (p. 141) Wintermans' verklaring komt nogal gratuit over, het staat vrijwel los aan het einde van het - rommelige - voorlaatste hoofdstuk waarin hij aandacht besteedt aan het negatieve beeld van Douglas.

Is er dan helemaal niets positiefs te vertellen over dit boek? Natuurlijk wel. Het boek is prachtig vormgegeven. Vooral het paarse leeslint is bijzonder fraai! Er staan mooie foto's en afbeeldingen in, alhoewel het er weinig zijn en er geen onbekende bij zitten. Het is een loffelijk streven van Wintermans om een boek te schrijven over Douglas, een intrigerende figuur uit het fin de siècle van de negentiende eeuw. Een aantal gedichten van Douglas is nu voor een groter publiek beschikbaar geworden. Het is handig dat de literatuur van en over Douglas bij elkaar staat, alhoewel het overzicht niet volledig is. Uiteraard is het laatste woord over Douglas met dit boek niet geschreven. Zoals gezegd verdient de doorwerking van Douglas

[p. 61]

in de Nederlandse (en andere) literatuur nadere uitwerking. En vooral zou er ook meer aandacht besteed moeten worden aan de teksten zelf. Want ik ben ervan overtuigd dat Douglas' gedichten wel degelijk ‘exegese’ behoeven. De meerduidige betekenissen van Douglas poëzie bevinden zich nog steeds ‘under a cloak of black ambiguous words’, om met de dichter zelf te spreken.

Marco Goud