Vooys. Jaargang 18

[p. 30]

Column
Een harde en benepen eigenzinnigheid

Misschien wilt u het niet weten. Misschien leest u liever een goed boek, of leest u liever over de binnenkant ervan. Maar toch wil ik u schrijven over de achterkant van de literatuur. Aan de achterkant van het literatuurapparaat zitten de ingangen voor de voeding; een ingang voor talent, voor discipline, voor inspiratie en een voor het geld. Naar talent, discipline en inspiratie wordt zelden meer gevraagd, geld is het dankbare onderwerp. Toch is er een verschil tussen ernaar vragen en ook werkelijk een antwoord willen krijgen. Ik geef u de tijd niet om te aarzelen, ik ga er over schrijven.

Waar haalt de veelbelovende jonge schrijver zijn geld vandaan? Door op te treden is het mogelijk je talent terug te verdienen. De dwang een optredend artiest te worden, heeft echter onmiskenbaar een effect op de stijl van schrijven. De dichter moet een stand up-comedian zijn die zichzelf en zijn gedichten terugbrengt tot een grap, of hij moet een explosieve taalvulkaan zijn die rauw en schaamteloos verhitte bekentenissen spuwt. Schrijvers moeten performers worden en daarmee feitelijk een ander beroep kiezen. En dan nog: de optredens moeten vaak voor een habbekrats. Verenigingen en clubjes maken er misbruik van dat je van je vak houdt, dat je wilt publiceren, dat je lezers en luisteraars kennis wilt laten maken met jouw wereld. Ze denken je tevreden te kunnen stellen met de inhoud van hun koelkast - honorarium, met mate. Het circuit van literaire tijdschriften en avondjes voor studenten hangt wat dat betreft van treurigheid aan elkaar. Maar de jonge schrijver zoekt lezers. Onderweg raakt hij zeeën van tijd kwijt. En tijd is een schaars goed geworden, daar hoef je je leven niet voor te vrezen.

Een andere bron van inkomsten is subsidie - ook al zo'n dankbaar onderwerp. Dit voorjaar heeft De Raad voor Cultuur zijn advies over de subsidies aan staatssecretaris Van der Ploeg van Cultuur gegeven. Op prinsjesdag zal de staatssecretaris, mede op basis van deze raadgeving, zijn cultuurnota presenteren. Ondertussen zijn rechts en links de gevechten al uitgebroken. Want als het om subsidie gaat, is het oorlog voeren. Of rekenen.

Toen ik een jaar of vijf geleden bij de gemeente Utrecht naar de subsidies voor literatuur ging informeren, vertelde een ambtenaar mij dat er jaarlijks een bedrag van zo'n twintigduizend gulden beschikbaar was. Dat bedrag ging in zijn geheel naar één instelling, Stichting Literaire Activiteiten Utrecht, kortweg: SLAU. Door die twintigduizend gulden hoefden we geen kaartjes te kopen om naar avonden van de SLAU te mogen. Godzijdank, dacht ik, want er viel niets te beleven dat niet ook al in de krant had gestaan.

Men vertelde mij dat ik als individuele schrijver niet bij de gemeente Utrecht, maar bij het daarvoor bestemde nationale fonds, het Fonds voor de Letteren, moest aankloppen. Dat was een merkwaardige opmerking, temeer daar er in Amsterdam wel zoiets bestaat als een Fonds voor de Kunst, dat naast het organiseren van andere stimulerende activiteiten, bijvoorbeeld ook belangrijke literaire prijzen als de Multatuliprijs, de Busken Huetprijs en de Herman Gorterprijs uitreikt. Bovendien was de verwijzing naar het Fonds voor de Letteren nogal merkwaardig in het licht van de subsidies voor vormgevers en beeldend kunstenaars. Want hoewel ook deze kunstenaars bij een landelijk fonds kunnen aankloppen, had de stad jaarlijks honderdduizend gulden voor de vormgevers en maar liefst tweehonderdduizend gulden voor de beeldend kunstenaars gereserveerd. Mijn mond viel open van verbazing.

Ondertussen zijn we vijf jaar verder en in een nieuwe eeuw beland. Om ons heen draaien de drukpersen op volle toeren, elke zichzelf respecterende instelling neemt zijn voorschot op de cultuurnota. Ook het reeds genoemde Fonds voor de Letteren is met een beleidsplan gekomen, ‘Het gaat om kwaliteit’ getiteld. Naast investeringen in onder andere non-fictie, intercultureel letterenbeleid en de Friese literatuur, wil het fonds met name meer geld steken in het stimuleren van jonge, veelbelovende schrijvers, door middel van startstipendia. Het fonds hecht er groot belang aan dat beginnende schrijvers zich kunnen ontwikkelen en profileren en geeft daarmee een duidelijk signaal af.

Hoog tijd om eens te gaan zien wat de stad Utrecht voorheeft in het landelijk klimaat, waarin Van der Ploeg de zaken in een eerder stadium al behoorlijk op scherp heeft gezet. Ik lees ook liever een goed boek, maar de cultuurnota van de gemeente Utrecht voor 2001-2004, ‘Investeren in makers en publiek’ was gelukkig alleen maar in (dunne) conceptvorm te krijgen. De waarde die aan het brede publieksbelang wordt gehecht, is duidelijk een gebaar naar de staatssecretaris. Het investeren in makers echter, dat klinkt

[p. 31]

ineens veelbelovend. Maar wat ik ook blader, nog steeds vind ik niets dan incidenteel budget voor de literatuur, en nog steeds is de SLAU de enige noemenswaardige begunstigde. Evenementen als de Utrechtse Schrijversgala's, die overtuigend hebben aangetoond dat er leven zit in de Utrechtse literatuur, worden weliswaar opgemerkt en als een ‘opleving’ gekenschetst, maar zoals op zovele terreinen in de kunst, haakt de stad niet structureel in op het aanwezige talent en de groeiende belangstelling daarvoor. Er is gewoon ieder jaar duizend gulden opslag voor de SLAU. Opslag wegens goed gedrag.

Slechts een nieuw onderdeel dat op steun van de gemeente mag rekenen en dat naar de stimulans van individuele auteurs lijkt te wijzen, is de zogenaamde werkopdracht. Voor details daarover moeten we nog een laatste beleidsnota erbij zoeken, want de werkopdracht wordt verstrekt door, u raadt het al, de SLAU. De SLAU publiceerde een plan met de kenmerkende, zouteloze titel ‘Beleidsnotitie 2000-2004’. In de beleidsnotitie van de SLAU zien we een reeks makkelijke, sociaal wenselijke smeekbeden om subsidie. De literaire rondvaarten, literaire diners en wijkgerichte literatuurprojecten sluiten naadloos aan op het semi-cultureel toerisme en de in Utrecht nog springlevende sociale vernieuwingsidealen. De werkopdracht blijkt uiteindelijk slechts één project per jaar te betreffen, en in het eerste jaar is het dan ook nog een verzamelbundel - als hij er al komt. Dat betekent dus helemaal niks.

Alle mooie woorden van het stadsbestuur ten spijt, mij bekruipt het gevoel dat er in de afgelopen vijf jaar niets, maar dan ook werkelijk op Siciliaanse wijze niets is veranderd in dit grote dorp. Tussen neus en lippen door kondigt de stad Utrecht in de nota aan dat ze in 2013 een van de culturele hoofdsteden van Europa wil zijn. Ik ben ondertussen nergens meer verbaasd over, tenslotte volgt het ene stedelijke megaproject het andere op in deze stad. Maar het staat natuurlijk in schril contrast met de huidige situatie op cultureel gebied. Een passage als deze zegt genoeg over het klimaat voor de literatuur op dit moment: ‘Wij streven ernaar, de sector op termijn een volwaardige plek binnen de kunstsector te geven.’ Zucht. De stad Utrecht kan volgens mij nu twee dingen doen. Ze kan vaststellen dat het altijd en iedere keer weer dezelfde mensen zijn die in Utrecht de literatuur verpersoonlijken en dat zij het maar niet op een hoger plan getild krijgen. Er gebeurt niets, er zal niets gebeuren en alles kan bij het oude blijven.

Ze kan echter ook constateren dat de literatuur in Utrecht leeft. Dan moet ze structureel budget vrijmaken voor de in 2013 zo gewenste stevige, culturele infrastructuur. Dat betekent enerzijds investeren in een gevarieerde reeks instellingen; in podia, in tijdschriften, in evenementen met een toegevoegde waarde voor het publiek. Anderzijds betekent dat investeren in individuele auteurs, die tenslotte aan het begin van alles staan. Waar voor beeldend kunstenaars met name ruimte ontbreekt om te kunnen werken, is er voor de schrijvers tijd nodig, tijd om zich volledig aan het schrijven te kunnen wijden. Maar tijd is geld. En geld kan tijd voor kwaliteit vrijmaken.

De stad schept nu helemaal geen klimaat voor schrijvers. Ze wil geen schrijvers aan zich binden, wil zich niet verrijken met de blik van de dichter, of het moest de doodse blik van de buikspreekpop zijn. Structuur ontbreekt ten enenmale. In een spaarzaam moment van zelfbewustzijn hing het stadsbestuur op een hoek van de Domstraat een plaquette op met scherpe dichtregels van Marsman, die schreef: ‘Geen stijl, maar des te meer karakter heeft de stad, een harde en benepen eigenzinnigheid, die zich de maat van alle dingen waant’. Daarna regeerde de domheid weer verder.

Utrecht gokt op één paard, de lompe knol die SLAU heet. Daarmee maakt ze geen keuze, ze steekt twintigduizend gulden per jaar in nieuwe hoeven voor het topzware werkpaard, in de hoop dat het ooit een renpaard zal worden. De knol dreunt ons voorbij en vertrapt het gras; de pollen vliegen door de lucht. Hij traint voor een wedstrijd die nooit zal komen.

Gert den Toom